Unprecedented haste and Act of 1947 (16,17 & 18 July)

 

Unprecedented haste and Act of 1947 (16,17 & 18 July)

The British Assembly passed the Indian Independence Act on July 18, 1947, which led to the partition of India and Pakistan. This event was followed by unprecedented violence, resulting in massive killings, abductions, rapes, and displacement, particularly in Punjab, where Hindus, Muslims, and Sikhs suffered greatly. More than 80% casualties were in the Punjab and it was partition of the Punjab. It's striking that the assembly has never expressed regret for the devastating consequences of their decision.

The partition's aftermath saw one of the largest mass migrations in history, with estimates suggesting over 20 million people displaced and up to 2 million killed. The violence was widespread, with women and children being targeted, and many cases of forced conversions, abductions, and killings were reported.

Despite the severity of these events, there seems to be a lack of reflection on the part of the assembly regarding the consequences of their decision. Questions about the pressure behind the decision and the haste with which it was implemented remain unanswered.

It is August 15 today. 

The dawn that brought this day into the world also restored to our people

their long-lost freedom. Through many bleak decades of political serfdom,

millions of us have waited and hoped for this dawn. It has arrived at last

and yet, for us in the Punjab, it is not bright with laughter and buoyant

with song. It is black with sorrow and red with blood.

 Faiz Ahma Fiz .... editorial of The Pakistan Times ... 15 August 1947

ونڈ،قتلام تے پنجاب: برٹش اسمبلی وچ جولائی دے مہینے ہی کہیا گیا کہ اصل طوفان تے بل پاس ہون بعد آون والا ہے، پھر طوفان آیا، دو لکھ تے مر گئے، دوکروڑ بے گھر ہوئے، مارا ماری، ریپ، بچیاں تے زنانیاں دت اغوا، مسلہ پاکستان تے انڈیا دے بنن دا نہیں سگوں انتقال آبادی دا سی جس بارے اک لفظ وی ایکٹ آف1947وچ نہیں لکھیا سی۔ کلکتے تے بار وچ فساد 11مہینے پہلاں ہوئے سن، پنڈی تے ملتان فساد وی ساڈھے چار مہینے پہلاں ہوئے سن کہ اصل مسلہ تے تن جون بعد سامنے آیا تے18جولائی1947نوں برٹش پارلیمنٹ ایکٹ پاس کیتا ے اوس وچ کہیا گیا کہ اصل طوفان بل پاس ہون بعد آئے گا۔۔۔ایس حقیقت نوں سمجھے

تے منے بغیر پڑچول اوکھی۔

Division, massacre, and Punjab: It was said in the British Assembly in July itself that the real storm would come after the bill was passed. Then the storm came, 200,000 people died, 20 million were displaced including killing, rape and abduction of children and women. The issue wasn't just the creation of Pakistan and India but the massive population transfer on the basis of religion, which wasn't mentioned in the Act of 1947. Riots in Calcutta and Bihar happened 11 months earlier, riots in Rawalpindi and Multan happened four and a half months earlier. The real issue came to the forefront after June 3, and on July 18, 1947, when the British Parliament passed the Act, saying the real storm would come after the bill's passage. Without understanding and acknowledging this fact, investigation is difficult.

 

LORD HAILEY  I am much more conscious at the moment of the many grave considerations which have been put forward in your Lordships' House about this Bill, and about the situation which is likely to arise when it is passed. They are far-reaching considerations of great weight and they have been put forward, if I may be allowed to say so, in a manner which must impress upon everyone the deep sense of concern which your Lordships must feel and do feel for that situation.

It is clear, I think, from what has been said, in all the speeches to-day, that this Bill, whatever its merits or demerits, will not solve the Indian problem........ The eyes of the whole world are to-day upon the leaders of India. It is by their success or failure in the gigantic task which faces them that history will judge them.

LORD PETHICK-LAWRENCE said that there was a danger that the removal of the British overlord-ship would usher in a period of communal strife in India which would leave indelible stains of blood.......I am happy to think that all these dangers have been averted.

we who went to India last year frankly said that there was a solution which we offered to them, but if they were prepared instead to agree on some different solution we were quite willing that they should take that course.

Over smart master  I remember, when I was an undergraduate at Cambridge, that the College porter left us one afternoon to go to his own home, and he told us that his wife was expecting to give birth to a child that evening. He came back next morning with rather a long face and told us that, instead of the single child that he was expecting to receive into his home, his wife had presented him with twins. Something like that has happened in India. Mother India has been in labor" for a very long time, and everyone has been wondering what would be the character of the infant that would come into being. Lo and behold! instead of one State emerging from the womb of Mother India, twin States are emerging, as described in this Bill

THE SECRETARY OF STATE FOR INDIA AND BURMA (THE EARL OF LISTOWEL)

Just Check the mindset: It was eighty-nine years ago that Parliament, by transferring to a Minister of the Crown the powers of the existing directors of the East India Company, acknowledged that order and social progress in India should be a public responsibility rather than a casual by-product of commerce, or business enterprise, and that its British rulers must be made accountable to Parliament. We began almost at once to associate Indians more closely with the government of India.

 I will not recall the Cripps offer, or the Cabinet Mission Plan, except to say that they were inspired by a great hope and were in themselves a logical development of the liberal trend of British policy since 1917

Even Russian did not say such thing regarding Afghanistan. We think instinctively of the multitude of Government servants, soldiers, teachers, civilian officials, and others, who went out there in their youth to serve far from home, possibly under great difficulties and most hazardous conditions, with no reward to look forward to but the satisfaction of having done their duty.

Bill presented

I beg to move the Second Reading of this Bill, the Indian Independence Bill. His Majesty's Government have asked Parliament to assure for this great measure a passage so rapid as to be almost unprecedented

Questions, debates and speeches

3rd and final readings

We take this action, not because it is forced upon us by circumstances outside our control, but because it is consistent with all that we hold to be just and right

last/lost debate

Speech of The Prime Minister (Mr. Attlee)

Hypocrisies, twisted politics, and language Bill in the Punjab

Hypocrisies, twisted politics, and language Bill in the Punjab

Either break the Punjab or work to divide Punjabi in various dialects is a double edge weapon of the clever agenda. There are many actors & characters involve in it but who will be the prime beneficiary in it? it is the question ahead. Playing with language and dialects will prove more dangerous than playing with communalism or sectarianism for sure. I tried to address the 3 fold language riddles, read and respond if you have interest in it

The article is published in Punjabi Daily Lokaai, Click Here & read online

وسیب تے وسنیک

پنجابی زبان، منافقتاں ،چکری سیاستاں تے لینگوئج بل

عامر ریاض

ٹیچا ایہہ ہیگا کہ پنجاب یا پنجابی نوں ہر قیمت توڑنا ہے۔ حکمت عملیاں فرق فرق، کوئی ایہہ کم پنجابی توڑن توں شروع کرنا چاہندا ہے، کوئی ایس نوں پنجاب توڑن توں اگے ودھان وچ مست ہے۔

اوہ وی ایس وچ شامل جو اْردو تے انگریزی دی حا کمیتاں لئی  ایس پواڑے وچ دن رات تیل پاوندے نیں۔ جنہاں اپنی ساری حیاتی پنجابی تے اوس دے لہجیاں دا اک حرف وی نہیں پڑھیا اوہ وی ایس انتشاری کم نوں ودھان لئی بڑے پکے منہ نال رائے دیندے جے۔اوہ وی ایس وچ رلتی جو سمجھدے جے کہ اج پنجاب ٹٹے گا تے کل سندھ دی واری وی آئے گی۔بعداں اوہ سرائیکی نوں سندھ وچ پروموٹ کرن گے کہ سندھی دا تناسب گھٹ ہوئے۔

سندھی دانشوراں دا المیہ ایس توں وی بھیڑا کہ اوہ سندھی پنجابی دی نیڑھتا توں گھابرے پھردے۔ ہورے ساڈے ہندکو ہزارہ پنجابی  وی ایسے چکر وچ پھس گئے ہون۔ پر اج تے مینوں اوس پردھان لینگوئج بل دی گل کرنی ہے جو پنجب اسمبلی وچ آیا تے اک وار پھیر پنجابی دا مسلہ فلور آف ہاوس ہے۔بل پیش کرن والے دی نیت اتے جذبے تے میں کوئی گل نہیں کردا مگر میں پنجاب دے اسمبلی ممبراں نوں کہنا ہاں کہ کیہہ تسی وی خیبرپختونخوا  تے بلوچستان وانگ  بغیر کسی لسانی تے سیاسی بحثاں دے زبان ورگے اہم مسلہ نوں ایڈریس کرو گے؟

جداں عوامی نیشنل پارٹی تے پیپلزپارٹی نے پشتو پختو تے بحث توں بغیر پنجابی دے ترے ٹوٹے کیتے تے اوہ اک چکری فیصلہ سی۔جے اوہ زبان تے لہجیاں بارے لسانی ماہرین نوں بلاندے تے ہورے انہاں دی دلیلاں سمجھ آ سکدیاں۔ انہاں دی حکومت صوبے وچ مکی تے پی ٹی آئی بارہ سال توں اقتداری ہے مگر انہاں اوس گھٹیا لسانی بل نوں چھیڑا تک نہیں۔ ویسے پی ٹی آئی والے دوناں جماعتاں خلاف تبرے کردے جے مگر ایس معاملے تے بس چپ۔ پنجاب توڑ پراجیکٹ وچ ووٹ لین لئی انہاں وی اپنی جماعت  دے پنجاب وچ ٹوٹے کیتے جے، نرے پنجاب وچ۔ جو بلوچی اور براہوی نوں اک مک کررہے  جے، جو سمندراں دے کنڈیاں تے وسدے کئی زباناں دے جانو مکرانیاں نوں  بلوچی چوغا پہنائے بیٹھے اوس مالک بلوچ نے وی بلوچستان وچ نرا پنجابی نوں توڑیا۔  مسلم لیگ ن نے اپنی پنجاب پارٹی نوں تے نہیں ونڈیا مگر انہاں مسلیاں تے چپ رہن دی قیمت انہاں نوں ہزارے پشور دینی پئی سی۔ ووٹاں والی سیاستاں اپنی تھاں لوڑی دیاں نیں مگر بیانیے وچ جد کھوٹ ہوئے تاں گل وگڑدی رہندی ہے۔ 

The reason behind the Taliban and Modi mindset in Pakistan and India is that before independence, Congress and Muslim League and many more exploited Hinduism, Islam, and Sikhism without thinking about the consequences. After independence, they couldn't get rid of it. All supporters of mother tongues should think about what seeds they're sowing for future generations. If language and dialect become politicized today, no one will be able to stop it tomorrow.

We Pakistanis know that the One Unit policy, like a patchwork solution, harmed not other but the unity of Pakistan itself in the end. India similarly broke Punjab, leading to the 1984 massacre, and the situation remains dire today.

پاکستان تے ہندوستان وچ طالبان تے مودی  مائنڈ سیٹ دی وجہ ایہو ہے کہ ونڈ توں پہلاں دی سیاستاں وچ جداں کانگرس، مسلم لیگ سنے سب نے بغیرسوچے سمجھے ہندوازم، اسلام، سکھ مت یعنی دھرم دا ورتارا کیتا  تاں آزادیاں بعد اوس توں چھٹکارا نہیں پاسکے۔  مادری زباناں دے سب حمائیتی سوچن کہ  اوہ آون والی نسلاں لئی کہیڑے بیج بو رہے جے۔ اج جے زبان تے لہجے دی گل سیاست دی نذر ہوئے گی تے کل ایس نوں کوئی ڈک نہیں سکے گا۔ اسی پاکستانی تے جاندے ہاں کہ ون یونٹ ورگی ڈنگ ٹپاو پالیسی نال متحدہ پاکستان نوں  ہی نقصان ہویا سی۔انڈیا اینج ہی پنجاب توڑیا سی تے گل 1984دے قتلام تیک اپڑی تے اج وی وگڑی ہی ہوئی ہے۔

ہن نواں بل آیا ہیگا تے اوس وچ اک ایسی مثال پیش کیتی گئی ہے جس دی دنیا وچ نظیر نہیں ملدی، تجویز تے پرانی ہے جو اک این جی او دے اکٹھ وچ 18 سال پہلاں پیش کیتی گئی سی۔ نومبر2018وچ اوس عالمی این جی او نوں پاکستان وچ بند کردتا گیا سی مگر اوس دی تجویزاں اج وی چلایاں جا رہیاں جے۔ تجویز ایہہ سی کہ پنجاب وچ ہرضلع آپ متھے کہ اوس کس مادری زبان وچ پرائمری تعلیم دینی ہے تے اک عظیم دانشور ایس وچ وادھا کردے ہوئے فرمایا سی کہ ایہہ اختیار ڈی سی بہادر نوں دتا جائے۔ دسو کیہہ پاکستان تے باقی صوبیاں وچ وی ایہو ہوئے گا؟  ہن ایس لینگوئج بل وچ وی ایہو گل دہرائی گئی ہے، اک ہور بل وی  غیرسرکاری پدر تے سامنے آیا ہے مگر اوس وچ وی ایہو گل لکھی ہے(اوہ مگر بل نوں ہور چنگا کر رہے جے)۔

انہاں ہشیار گلاں دا مطلب ہے کہ تسی ضیا شاہی وانگ گھر بیٹھے فیصلہ کرلتا ہے کہ پنجاب وچ  پنجابی دے ٹوٹے ہو چکے جے۔ ایہہ زباناں دے ناں تے انتشار ودھان دا نواں پواڑا ہے جو لسانی ونڈ نوں ضلعیاں تیک لیجائے گا تے پھیرا وہی ہوئے گا جو آریہ سماجیاں تے کانگرسیاں سن سنتالی بعد مشرقی پنجاب وچ کیتا سی تے گل ہندو مسلم جھگڑیاں بعد ہندو سکھ جھگڑیاں ول وگ گئی سی تے اج تیک جاری ہے۔

ہن پاکستانی پنجاب خلاف دودھاری تلوار بنائی گئی ہے کہ پنجابی جو وی فیصلہ کرن اوس نال پنجاب تے پنجابی دا کم وگڑے۔ ایس وچ بہوں سارے اوہ پنجابی وی شامل جے جو ونڈ چاہندے جے مگر چولا ہور پایا جے اتے اجہے لوک کسے دی وی سجن نہیں۔

گل سدھی کرو تے قومی پدر تے زباناں تے لہجیاں  اتے صوبیاں بارے قومی کمیشن بناو، اوس وچ  ماہرین  ہون جو قومی اسمبلی تے سینیٹ دی سانجھی کمیٹی اگے رپورٹ رکھن ۔ ایہہ کمیشن نرا مادری زباناں بارے نہ ہوئے سگوں انگریزی دی حاکمیت تے اردو نوں واحد قومی زبان والے  تھیسس بارے وی ہوئے جس دا قائداعظم دی ڈھاکہ والی تقریر وچ وی ذکر نہیں سی۔ واحد قومی زبان والے تھیسس تے قرارداد مقاصد دا سایہ سی جس دی حمائیت وچ لیاقت علی خان، چوہدری محمد علی اینڈ کمپنی 75وچوں نرے21اسمبلی ممبراں نوں لیا سکی سی۔1952وچ کراچی ہون والی دوجی تعلیمی پالیسی وچ خواجہ ناظم الدین  سرکار پہلی وار واحد قومی زبان دا تھیسس لیائی  کیونجے اوہ سب توں وڈی پاکستانی زبان بنگالی توں ڈرے ہوئے سن۔ اوہ مائنڈ سیٹ سن71 بعدوں وی جاری رہیا تے  ہن سب توں وڈی زبان پنجابی سی جس دے بولن والے66.7فیصدی سن۔

بس پنجابی دے ٹوٹے کرن دی لہر شروع ہوئی تے سندھی دانشوراں سنے رسول بخش پلیجو سن 1975وچ اک پیپلزپارٹی دے ایم این اے نال مل کے ایہہ کم شروع کیتا۔ ضیا الحق ایس نوں اگے ودھایا تے ضیائی مردم شماری وچ پہلی وار پنجابی دے ٹوٹے کیتے گئے۔

ذرا سوچو کہ 1956دے پہلے آئین وچ جداں بنگالی نوں دوجی قومی زبان منیا گیا تاں  لوکاں نوں پیغام دتا کہ جو زبان رولا پائے گی اوس نوں من لواں گے۔ اوس ویلے وی جے ملک دی پنجوں زباناں نوں قومی زباناں من لتا جاندا  تے زباناں تے کم وی ہوندا تے اج ملک پاکستان وچ لسانی انتشار دی گل نہ ہوندی۔ بنگالی نوں 1956وچ دوجی قومی زبان من تے لتاسی، نوٹ وی چھپن لگے سن مگر مغربی پاکستان وچ بنگالی  سکھاون پڑھاون دا کوئی کم نہ کیتا، اوس نوں احترام نہ دتا۔ کیونجے فیصلہ مجبوری وچ کیتا سی لوکاں نال رل کے نہیں۔ 

وڈی وجہ ایہہ وی سی کہ ملک وچ انگریزی دی حاکمیت سی تے بنگالی تے اردو والے آپس وچ لڑ رہے سن تے ایہہ لڑائی انگریزی دے حامیاں نوں سوٹ کریندی سی۔

اینج بنگالی نوں دوجی قومی زبان بناون نال وی کجھ نہ ہویا تے مسلہ وگڑدا گیا۔فیصلے رل مل ہوندے جے تاں عمل ہوندا ہے۔

The issue isn't just about languages or dialects. It's about how policies were shaped, like the 1969 education policy introduced under than Air MarshalNur Khan's signature and Sher Ali Patodi's guidance. This policy segregated religious education for non-Muslims and made Islamiat compulsory for all students up to Class 10. At that time, Pakistan was still intact, and non-Muslims made up about 22% of the population, with a significant portion residing in East Pakistan (East Bengal). Was the mindset behind this policy to change the religion of their children

Things worsened during Bhutto's era when educational policymakers further divided Shia and Sunni Islamiat.  The state acknowledged its inability to create those textbooks on Islamic studies that would be acceptable to all Muslim school of thoughts. This led to increased  sectarianism and when sectarianism increased accusations and blame game started. It was time to accept the fault. In the 1990s, Islamiat was quietly merged again, but the mindset that led to sectarian divisions wasn't condemned. The joint Islamiat wasn't introduced in all madrassas either.

It wasn't until 2006, more than 37 years later, that Pakistan reversed the Nur khani policy and allowed non-Muslims to receive religious education according to their faith. However, due to significant international NGO influence, implementation was delayed for years. The 2009 education policy upheld this decision, but except for Punjab, no other province published ethics textbooks. The situation remains largely unchanged, except in the Punjab.

 مسلہ  نرا زباناں، لہجیاں دا نہیں سگوں جداں نور خان دے دستخطاں تے شیرعلی پٹودی دی ہدائیت نال 1969 وچ تعلیمی پالیسی آئی تے اوس وچ غیرمسلماں لئی وکھری دینی تعلیم دی گل کڈ دتی تے اسلامیات نوں دسویں تیک لازمی مضمون بنا دتا گیا۔ اوس ویلے پاکستان ٹٹیا نہیں سی اتے ملک وچ کوئی 22 فیصد غیرمسلم سن جنہاں دی وڈی گنتری مشقرقی پاکستان(مشرقی بنگال) وچ سی۔

کیہہ ایس پچھے ایہہ مائنڈ سیٹ سی کہ تسی انہاں دے بچیاں دا دھرم بدلنا سی؟

سونے تے سہاگہ اوس ویلے چڑھایا گیا جداں بھٹو دور وچ ساڈے تعلیمی ناخداواں شعیہ تے سنی اسلامیات وکھری وکھری کردتی ۔ ریاست ایہہ گل من لئی کہ اسی سب مکاتب فکر نال مل کے دینیات(بعد وچ اسلامیات) دی پہلی توں دسویں تیک سکولاں لئی اینج دیاں کتاباں نہیں بنا سکدے جو سب مسلمان فرقیاں لئی قابل قبول ہون۔ پھیر جداں ملک فرقہ پرستی وچ ڈب گیا تے اک دوجے تے الزامات شروع ہوگئے۔ پھیر1990دے دہاکے وچ اسلامیات چپ چپیتے مڑ اکٹھی کردتی گئی مگر اوس مائنڈ سیٹ دی نندیا نہیں کیتی جس پاروں سلامیات فرقہ پرستی ول گئی سی۔ نہ ہی رولویں اسلامیات سارے مدارس وچ لائی گئی۔2006 وچ جا کے نورخانی پالیسی توں پیچھے ہٹیا گیا تے 37 سال بعد پاکستانی غیر مسلماں نوں انہاں دے دین مطابق دینی تعلیم دین دی پالیسی بنی۔ اوہ پالیسی بنن وچ زیادہ بھار عالمی این جی اوز دا سی تاں مارے اوس تے کئی سال عمل ہی نہ ہویا۔ 2009دی تعلیمی پالیسی وچ اوس فیصلے نوں برقرار رکھیا گیا مگر پنجاب توں اڈ کسے نے اخلاقیات دی کتاباں چھاپیاں ہی نہیں۔اج وی اوس دی حالت ماسوائے پنجاب پتلی ہی ہے۔

ایہہ  اخیر کیہہ مائنڈ سیٹ ہے، زباناں تے دھرم بارے گل کرن توں پہلاں ایس مائنڈ سیٹ نوں ویکھن دی لوڑ ہے  جو بھٹنیاں دا بھینٹ ہیگا۔  ایہہ رنگارنگی توں انکار سانوں انگریز دے بنائے ریاستی ڈھانچے توں ملیا ہے جس پاروں پاکستان، بھارت تے بنگلہ دیش اج وی انتشاری جے۔  مسلہ حل نہ کرو تے ڈنگ ٹپاو، مسلہ جداں وگڑ کے مودی تے طلبان وانگ سامنے آندا ہے تے اسی ڈر جاندے ہاں حلانکہ اوہی اقرار دا ویلہ ہوندا ہے۔  ایس وچ نری سول ملٹری بیوروکریسی ہی نہیں سگوں ساڈے سیاسی لوک، دانشور، میڈیا پرسن سب رلتی جے۔  لسانی پالیسی دے حوالے نال وی چکری تے ڈنگ ٹپاو گلاں کرن والے  کسی زبان، لہجہ دے سجن نہیں، اوہ تہاڈے نال جے یا خلاف، انہاں دا مسلہ  ذاتی مفاداں، ڈنگ ٹپاون تے ایجنڈیاں نال جڑیا ہے۔ جے تساں ملک نوں انتشاری  نہیں کرنا یا لوکائی وچ پاڑ نہیں چاہندے تاں مسلیاں دا حل کرن لئی  رل مل بیٹھن تے سب دی گلاں سنن دی تھاواں بناون نال ہی گل سدھی بنے لگے گی۔ جو حل یا فارمولے تسی تجویز کرو اوس دی مثالاں وی دیو۔ دنیا بھر وچ اک توں ودھ زباناں والے کئی ملک جے، انہاں جنج لسانی مسلہ حل کیتا اوہ وی ویکھو۔ جے کوئی سمجھدا ہے کہ اوس دی زبان نوں زبردستی لہجہ کہیا جا رہیا ہے اوہ وی اپنا کیس بنائے۔ مگر جے ایہہ کم لسانی انتشار ول گیا تے اوہی ہوئے گا جنج فرقہ واریت بعد ہویا سی۔ اوس بعد دھرم والیاں نوں وی نری ندامت ہتھ آئی سی۔

چکری سیاستاں تے ڈنگ ٹپاو پالیسیاں چوں نکلو گے تاں اگے دا رستہ سوکھا ہوسی۔  پنجابی توڑن یا پنجاب دے ٹوٹے کرن نال جمہوریت تے آپسی ملن ورتن وچ وادھا نہیں ہوئے گا سگوں اک نہ مکن والے انتشار ول گل ودھے گی۔

بل آپ پڑھ لو ذرا

Some more readings

Punjab Mother Tongue Bill 2025 Will it work?

21 February: Colonial legacy and Pakistani Mother Tongues

Punjab Mother Tongue Bill 2025 Will it work?

 

Punjab Mother Tongue Bill 2025 Will it work?

In the absence  of a clear, comprehensive as well as inclusive linguistic policy it is impossible to challenge the centralist and exclusive approach. Govts of KPK and Baluchistan had passed two tricky rather biased language bills in past but as power is linked with English so the situation is still same.

There are three main questions

1. what is the role of English? and from which class we should introduce it in schools

2. Why to have Urdu as sole national langue? Why cannot we accept at least one mother tongue from each province (Shazia Marri bill is in Senate). Inclusive approach in languages and education is important.  

3. Colonial masters played with scripts and linked it with religion and during Zia dictatorship State started playing with dialects and in 1981 census it coined two Punjabi dialects as separate languages. Its high time to resolve this issue by making a Language Commission at federal level under parliament. Today its Punjabi , tomorrow it will be Pushto Pukhto or Sindhi Thari etc. Such divisive policy promote hate among masses. There must be some principals on which one can differentiate between language and dialect.  

Now read the column Published in Punjabi Daily Lokai Click and read it

وسیب تے وسنیک

ماں بولی، پنجابی اتے چکری سیاستاں

عامر ریاض

پنجاب اسمبلی وچ  مادری زبان دے حوالے نال اک نیا بل پیش   کر دتا گیا ہے، ایہ کوئی پہلا تے اخیری بل نہیں۔ ایس توں پہلاں وی پچھلے سال اکتوبر وچ  پنجاب اسمبلی اک قرارداد منظور کیتی سی جس دے حق وچ حکومت تے اپوزیشن دوناں ہی ووٹ دتا سی  اتے جو کنفیوژن اوس قرارداد وچ سی اوہی، اک دوجے انداز وچ نویں بل و چ وی جاپدی ہے ۔ ایہ کنفیوژن  ضیا دور وچ  پھیلانی شروع کیتی سی  جس وچ ترقی پسنداں، این جی او دانشوراں تے میڈیائی ناخداواں ہی نہیں سگوں  سندھی، پختون، مہاجر دانشوراں نے وی پنجاب مخالفت پاروں ڈھیر حصہ پایا۔ پنجاب تے پنجابی نوں توڑن دی دو دھاری تلوار  پاروں  نرےپنجاب وچ  نواں صوبہ بنانا اتے نری پنجابی زبان دے ٹوٹے کرنا  اوہ ایجنڈا ہے جو مرکزیت پسنداں تے تمام پنجاب ویریاں نوں وارا کہاندا ہے۔ 

بل دا نام ’’پنجاب  مدر ٹنگ  بل‘‘ ہیگا۔ خبرچی ادارے  اے پی پی مطابق بل کہندا ہے کہ پنجاب وچ پنجابی، سرائیکی تے دوجی مقامی زباناں  نوں تعلیم دا حصہ بنایا جائے گا تے پرائمری تک پڑھایا جا سی۔

پہلے تے پنجاب حکومت اک وار طے کر لے کہ اوس

 پنجابی دے کڈے ٹوٹے کرنے جے 

تاں جے  ایہ ’’دوجیاں مقامی زباناں‘‘ ورگا ہشیار جملہ کڈیا جائے ۔بل وچ ایہ وی لکھیا ہے کہ مدرسیاں تے نجی سکولاں نوں وی مادری زبان  بطور لازمی مضمون پڑھانی ہو سی۔ ہن پنجابی دے ٹوٹے کرن دے باوجود وی ملک وچ سب توں وڈی زبان تے پنجابی ہی رہے گی تے کیہہ پنجاب سرکار کول ایڈے پنجابی پڑھاون والے استاد ہیگے جے؟ بل وچ ایہہ وی لکھیا ہے کہ حکومت ہر ضلع دے حساب نال  پرائمری تیک کتاباں بنائے گی۔ بل وچ ایہہ وی کہیا گیا ہے کہ بچیاں نوں پنجاب دی رہتل تے تریخ نال جوڑنا لوڑی دا ہے۔ پھیر ساڈا پردھان ٹیکسٹ بک بورڈ جو ہن  پیکٹا دے تھلے آ چکیا ہے اردو، انگریزی تے مطالعہ پاکستان جہے لازمی مضموناں وچ چھویں توں دسویں تیک بچیاں نوں پنجاب دی رہتل تے تواریخ بارے سبق  شامل کرے۔ 

 پنجاب حکومت نوں چاہیدا ہے کہ زبان اور لہجہ تے پاڑ پاون  والی ضیائی پالیسی نوں  دفن کرن لئی  مرکزی پدر تے  اک لینگوئج کمیشن بناون دی گل ٹورے تاں جے  پشتو، پختو، سندھی، تھری، سرائیکی، ہندکو ورگے مسلیاں تے کوئی اک اصول طے ہو سکے۔ اوہ کمیشن ایہہ وی طے کرے کہ ک جماعت توں بچیاں نوں انگریزی پڑھائی جائے۔ ایہو نہیں سگوں شازیہ مری دے سینٹ والی قرارداد نوں اگے ودھاندے ہوئے اردو دے نال نال پنجابی، سندھی، پشتو تے بلوچی نوں قومی زباناں منیا جائے۔

جنج دھرم یا مذہب وچ فرقیاں انتشار ودھایا اینج ہی زبان دے مسئلہ وچ لہجیاں تے لپیاں دے مسلیاں ساڈے ایتھے پچھلے ڈوڑھ سو سالاں توں بہوں انتشار ودھایا ہے۔ انگریز دور وچ بنگالیاں نوں فارسی لپی وچ بنگالی لکھن توں ڈکیا گیا سی، سندھیاں نوں دیوناگری لپی وچ سندھی لکھن توں ڈکیا سی، پنجابی وی سکولاں وچ نری گرمکھی وچ پڑھائی جاندی سی تے اردو ہندی دے ناں تے دو زباناں وی انگریزاں ہی  لپیاں دے فرق پاروں ہی  ایجاد کیتاں سن ۔ لپیاں تے اسارے اوس انتشار نیں بعد وچ بڑا پواڑا پایا۔ 

پاکستان بنن بعد لپی پواڑا تے مک گیا تے پھیر ہشیار پنڈتاں 1972توں لہجیاں والا پواڑا شروع کیتا۔ 1961دی مردم شمار وچ پنجابی 66.6فیصد سن تے ایہو انہاں دا وڈا قصو بنا دتا گیا۔ چیتے رہے کہ پاکستان وچ زباناں تے سیاستاں کرن والی سب توں وڈی پارٹی نیشنل عوامی پارٹی سی  جو1957وچ بنی تے اوس صوبیاں دی زباناں دے حساب نال نویں ونڈ دی قراداد پیش کیتی پر اوس وچ سرائیکی تے ہندکو دا کوئی نام نہیں سی۔ نپ تے 1975وچ سپریم کورٹ  افغانستان دی مدد نال پاکستان وچ انتشار تے بم دھماکے وغیرہ کروان تے پابندیاں لائیاں تے اوس دن تیک نیپ  دے زباناں بارے علم رکھن والے دانشوراں نوں پتہ ہی نہیں چلیا سی کہ پنجاب وچ اک توں ودھ زباناں بولیاں جاندیاں جے۔  البتہ بھٹو دور وچ پیپلزپارٹی دے اک ایم این اے توں سرائیکی دا بوٹا لوایا گیا  تے پنجاب وچ پردھان اکثریت دے بوجود پیپلزپارٹی نے پنجابی نہ لائی۔  حلانکہ بھٹو نوں وزیراعظم پنجابیاں ہی نے بنایا سی مگر اقتداری ہون بعد  قومی اسمبلی وچ پنجاب دی اکثریت بڑے بڑے جگادریاں نوں تنگ کرن لگی سی۔ سٹیبلشمنٹ دی تے گل ہی نہ کرو کہ اوہ تے  سن 47توں ہی وڈے صوبے نوں ’’پسند‘‘ نہ کردی سی تے سن71 بعدوں اوہ کنج بدل سکدی سی البتہ اوس اپنا وطیرہ بدل لتا۔ ضیا شاہی وچ پنجاب تے پنجابی خلاف دو دھاری تلوار بنن لگی۔ اک پاسے ترے تے اک صوبے دا کھیڈ رچایا گیا تے دوجے پاسے ضیا نے 1981 دی مردم شماری وچ دو نویاں زباناں سرائیکی تے ہندکو متعارف کروائیاں  جو پنجابی نوں توڑن والے پرجیکٹ دا پکا حصہ سی۔  ساڈے سامنے لہور دے کسان ہال تقریر کردے ہوئے ولی خان ایہہ اعترافی بیان وچ کہیا کہ ایہ گل غلط ہے کہ ضیا میرے تے پلیجو دی جدوجہد پاروں کالاباغ ڈیم نہیں بنایا، ضیا تے کالا باغ ڈیم بنانا ہی نہیں چاہندا سی۔ ترے تے اک صوبے دی لڑائی  وچ کالا باغ ڈیم دے مسلہ  پردھان کردار ادا کیتا تے  ایس  نال ضیا شاہی نے پپلزپارٹی نوں پنجاب وچ کمزور کرن لئی وی شیاری نال ورتیا۔ سٹیبلشمنٹ نوں پتہ سی کہ جداں کوئی پارٹی پنجاب دی پوری حمائیت توں حکومت نہ بنائے تے اوس نوں نپنا، تھلے لانا اوکھا نہیں رہندا۔

پاکستان نوں اک قابل قبول فیڈریشن بناون دی تھاں  سارا زور پنجاب تے پنجابی نوں توڑن تے لانا اوہ  متعصبی سیاست ہے  جس وچ قوم پرست تے مرکزیت پسند قوتاں اک پیج تے جے۔  دہشتگردی تے دھرمی کارڈ والی سیاست وانگ ایس سیاست نے وی پاکستان  دی جمہوری لہر نوں اندروں زنگ لایا ہے۔

 ملکی پدر تے اک واضح لینگوئج پالیسی گھٹ و گھٹ لسانی انتشار نوں ڈکن وچ مدد دے سکدی ہے۔ بھارت نے وی پنجابی دے  ترے ٹوٹے کیتے جے پر پنجابی لوک  گیتاں نوں اوہ وی نہ ونڈ سکے تے  ہندواں تے سکھاں وچ پاڑ نوں ودھایا۔ سندھ وچ پیپلزپارٹی سرائیکی نوں نہیں  منیدی تے خیبرپختونخوا وچ اے این پی تے پیپلزپارٹی رل مل پنجابی دے ترے ٹوٹے کیتے پر کیہہ اینج دی ہشیاراں نال مسلے حل ہون ول جاندے جے؟ جنج ون یونٹ دی چکری سیاست گند نوں ودھایا سی اینج ہی  پنجاب تے پنجابی نوں توڑن والی پالیسیاں وی  انتشار ودھاون ول ہی  گل ودھائی ہے۔ 

ایسے مسلہ بارے جمیل پال ہواں دی لکھت 

When Ghuffar Khan & Jam Lesbella opposed formation of Baluchistan Province

 

When Ghuffar Khan & Jam Lesbella opposed formation of Baluchistan Province 

Just like religious politics, Federal and provincial nationalist leaders, and rulers of Princely States also engage in similar rhetoric based on petty politics and immediate interests yet over the time, they often hide it from their young generations. I'm highlighting this particular aspect to emphasize that those who claim Pakistan is a federation of multiple nationalities often have contradictory narratives and policies that confuse the federal cum democratic as well as nationalist and progressive struggle largely. Instead of making Pakistan a reasonable federation, nationalists as well as heads of Princely States intentionally disengaged with democratic struggle largely. Ghaffar Khan remained busy in making a big Pukhtoon province to compete Punjab and due to his Punjab centric rhetoric, he misled his young generation too.  

Nationalists often overlook internal contradictions and emphasize "national unity," but when discussing other nations, they tend to magnify even the smallest contradictions through the lens of their own national interests. The principles they apply to analyze others are not applied to themselves. 

The 1928 Nehru Report is a significant document in our shared history. This 208-page document noted that Sindh was part of the Bombay Presidency at the time and argued that if Sindh were to become a separate province, it would not be economically viable on its own. Interestingly, in the 1940s, Congress intellectuals used similar arguments regarding Pakistan. Interestingly, in 1950s, the Afghan cum Pashtun nationalist, Khan Abdul Ghaffar Khan, repeated this argument in his assembly speech when discussing the creation of a new province of Baluchistan. In his enthusiasm for a larger Pashtun province, he even referred to some Baloch tribes as Sindhis, but remained silent about the over 35% of Punjabis living in the NWFP, the Frontier Province now known as Khyber Pukhtonkhwa.

However, Ghaffar Khan wasn't alone in this stance. The head of the Baluchistan States Union, Jam Sahib Mi Ghulam Qadir Khan of Lasbela,  also opposed the creation of a province in his own way.

The Jam of Lesbella and others wanted to preserve t states' arrangement for their own dominance, so they rejected the BPC Committee's proposal to create a separate province of Baluchistan, along with other suggestions. They explicitly stated that the future of Baluchistan should be decided by the Union of Baluchistan States. So in a way they not only obstructed democracy but also prevent Baloch middle class entry into politics. They argued that just as the States of Bahawalpur and Khairpur were recognized as separate federal units, the Union of Baluchistan States should also be recognized as a distinct federal unit, so that it would not be subject to the provincial assembly of Baluchistan.

Subsequently, the assembly passed a resolution to allocate separate seats to the Union of Baluchistan States in the new province's assembly. In the next month when the assembly, without proper preparation, tried to snatch powers of Governor General , Mr Ghulam Muhammad used his legal power as given by Act of 1935 and dissolved the First Constitutional assembly at 24th October 1954. 

The central government in Karachi, thanks to centralist colonial legacy was  hesitant to grant rights to the provinces. However, the speeches of Khan Abdul Ghaffar Khan and Jam of Lasbela reveal that both had their own distinct interests, and creation of Baluchistan as a separate province didn't suit them. These facts are documented so that the new generation of Pashtuns, Baloch, Sindhis, and Punjabis can understand what their leaders did in the assemblies. In many ways, current Pukhtoon Baloch youngsters are following it intentionally or unintentionally and that is part of the problem. 

ٖقومی اسمبلی وچ غفار خان دی تقریر پڑھن لئی ایتھے کلک کرو

The article published a 22  May 2025 in the Punjabi Daily Lokai

وسنیک تے وسیب

بلوچستان دا صوبہ نہ بناو۔ غفار خان تے جام لسبیلہ دی ہشیارتقریراں

عامر ریاض

مذہبی سیاستاں وانگ قومی و صوبائی پدر تے متحرک قوم پرستاں اتے ریاستاں دے پردھاناں دی سیاستاں و چ وی کھپے وادھو کہ اینج دے ہی اک کھپے بارے تہاڈی توجہ دلوا رہیا ہاں تانجے ایہہ پک ہوئے کہ پاکستان نوں ایک توں وادھو قومیتاں دا وفاق  کہن والیاں اتے ریاستاں دے والیاں دے بیانئیے تے سیاستاں وچ اجہے تضاد سن جس پاروں جدوجہد گھجل ہوندی رہندی سی۔ قوم پرست عمومی طور تے اپنے اندر دے تضاداں تے ’’قومیتی اتحاد‘‘ دی چدر پاندے جے پر دوجی قومیتاں بارے گل کردے ہوئے ہر نکے وڈے تضاد نوں  اپنے قومیتی مفاد دی عینک نال توڑدے مڑوڑدے رہندے جے۔جس اصول پاروں دوجیاں دا تجزیہ  کردے جے اوہ اپنے تے لاگو نہیں کردے۔

1928 وچ آئی نہرو رپورٹ ساڈی سانجھی تواریخ دی اک پردھان دستاویز ہے کہ ایس 208صحفیاں دی دستاویز ویلے سندھ بمبئی پریزیڈنسی حصہ سی تے نہرو رپورٹ کہیا کہ سندھ وکھرا صوبہ بن کے معاشی طور تے اپنے پیراں تے کھلو نہ سکے گا۔ حیران نہ ہونا 1940 دے دہاکے وچ پاکستان  بارے وی کانگرسی دانشور ایہو دلیل دیندے سن۔ افغان گھٹ پختون قوم پرست خان عبدالغفار خان نے ایہو دلیل اپنی اسمبلی تقریر وچ دہرائی کہ جداں اوہ بلوچ قومیت وچ پاڑ ودھان بارے دلیلاں دے رہے سن کہ بلوچستان دے نام توں نواں صوبہ بناون دی اکا کوئی لوڑ نہیں۔

 فیڈریشن نوں تگڑا کرن دی تھاں بھٹو دے برعکس پنجاب دے مقابلے وچ پختوناں دا وڈا صوبہ بناون دے جوش وچ انہاں بلوچاں دے کئی قبیلیاں نوں سندھی وی قرار دے دتا، بلوچاں نوں اپنے صوبے وچ رلاون دی گل وی کردتی مگر صوبہ سرحد وچ  وسن والے35 فیصد توں وادھو پنجابیاں بارے اک لفظ نہ بولیا۔

 پر ایس کم وچ غفار خان اکلے نہیں سن کہ بلوچستانی ریاستاں دے پردھان جام لسبیلہ وی صوبہ بناون دی اپنے انداز وچ مخالفتاں ہی کیتیاں۔

 چٹ وی اپنا تے پٹ وی اپنا والی ایہہ تقریر غفار خان ہوراں نے ستمبر1954 نوں پہلی آئین ساز اسمبلی دے 16ویں سیشن وچ کیتی سی جو قومی اسمبلی دی ویب سائٹ تے آن لائن ہر کوئی ایس لنک تے 20ستمبر دی انٹری دے صحفہ 480 تےپڑھ سکدا ہے جو اتے دتا ہے۔ ہویا ایہہ کہ آئین دے بنیادی اصول طے کرن والی مشہور زمانہ پردھان کمیٹی بی پی سی  نے اسمبلی وچ جو رپورٹ پیش کیتی سی اوس وچ بلوچستان نوں وکھرا صوبہ بناون دی تجویز دتی گئی سی تے اسمبلی اوس تجویز تے بحث شروع کیتی۔

سندھ دے ممبر پیزادہ عبدالرحمن ہورا ں بل وچ ترمیم پیش کیتی کہ صوبہ بنا دیو مگر گورنر نوں امن و امان لئی پنچ سال لئی سپیشل اختیار دیو جس دی مدت وچ مرکزی اسمبلی مزید پنج سالاں دی توسیعاں کرسکے۔ مطلب صوبے دے منتخب وزیراعلی نوں پہلے توں بن کے رکھن دی تجویز سی۔ ایس بعد پختوناں دے لیڈر غفار خان تقریر کیتی، تقریر وچ اوہ پختون دی تھاں پٹھان ہی دی اصطلاح ورتدے رہے جو اپنی جگہ دلچسپ ہے۔ انہاں ایہہ تے نہ دسیا کہ انگریز نے ہی1879  دی 26مئی نوں گندمک معاہدے بعد افغانستان دے نام توں اک مرکزیت پسند ملک بنایا سی نہ ایہہ کہیا کہ انہاں دے صوبہ سرحد وچ  پختوناں دے نال نال پنجابی (گجر، ہزارے وال، اعوان، پہاڑی تے دوجے) رہندے جے مگر ایہہ کہیا کہ انڈیا تے قبضے بعد انگریز نے مرضی دے صوبے بنائے سن جنہاں وچ مختلف زباناں بولن والے سن تاں جے انگریز ایس قومیتی لسانی تضاد نال کھیڈ سکے۔ حلانکہ صوبہ سرحد دے غیرپختوناں نوں غفار خان تے انہاں ورگے پختون قوم پرستاں اج و ی منیا نہیں سگوں ضیالاحق دی پیروی وچ صوبہ سرحد بولی جان والی پنجابی دے ٹوٹے اے این پی ہی کیتے سن۔ کانگرسی خیالات پاروں غفار خان نوں انڈیا دی ایکتا دا فکر وی ایس تقریر وچ نظر آیا اتے 1857 دی نکمی جدوجہد دا ’’ماتم‘‘ وی کیتا۔ اوہ آپ وی کدی صوبہ سرحد دی ایکتا دی گل نہ کیتی جس دا زندہ ثبوت صوبہ سرحد دے غیرپختون جے۔ جس خطہ وچ پنجابی، بلوچ، کشمیری، بنگالی اک توں ودھ ملکاں وچ منقسم سن اوس پورے عمل نوں سمجھن دی تھاں غفار خان نرے پختوناں دے ونڈے جان دی گل کردے ہوئے ادھا سچ بولیا جو انہاں دی ہشیار قوم پرستی دا اوڑھنا پچھونا وی رہیا جس پاروں نوجوان پختون وی گھجل ہوندے رہے۔ ایس بعد اوہ بلوچستان بارے سدھے ہو گئے تے بولے کہ بلوچستان وچ گیارہ لکھ باشندے رہندے جے جس وچ ترے لکھ پختون جے (25%)۔  انہاں نوں بلوچاں نال اک صوبے وچ رکھن دا میں سخت مخالف ہاں۔ انہاں ایہہ دعوی وی کیتا کہ پاکستان بنن بعدوں پٹھاناں تے بلوچاں توں علاوہ باقی سب نوں حقوق مل چکے جے۔ پھیر موصوف نے ایہہ دعوی وی کردتا کہ اٹھ سال پہلاں انڈیا وچ جو حقوق شوداراں نوں مل چکے جے اوہ و ی پٹھاناں تے بلوچاں نوں نہیں مل سکے۔حقیقت ایہہ ہے کہ بھارت دے شودر تے دلت تے اج 21ویں صدی وچ و ی اپنے حقوق دی جدوجہد کر رہے جے ۔خود غفار خان صوبہ سرحد دے بے زمین کساناں دی خلاف خاناں دے حق وچ کم کردے رہے جس دا اک ثبوت ہشت نگر لہر سی۔گل ایتھے رکی نہیں سگوں انہاں کہیا کہ بلوچستان وچ وڈی تعداد وچ رہن والے سندھی جے جو بلوچستان دی تھاں سندھ وچ رہنا چاہندے جے۔ موصوف ایہہ مطالبہ کیتا کہ بلوچستان وسن والے سندھیاں تے پٹھاناں نوں ریفرنڈم دا موقع دتا جائے تاں جے اوہ سندھ تے سرحد نال شامل ہون بارے فیصلہ کر سکن۔ جے اوہ ایڈے ہی لوکاں نال جڑے ہوندے تے پہلے اپنے صوبے وچ وسن والے پنجابیاں نوں ایہہ موقع دین دی گل کردے مگر ساری زندگی انہاں نہ آپ ایسی گل کیتی نہ ہی انہاں ورگے دوجے پختون قوم پرستاں کدی ایہہ کہیا۔ انہاں فرمایا کہ کہ  جے بلوچستان دے پٹھان اتے سندھی بولن والے سندھ تے سرحد وچ رل جاون گے تے پچھے چند لکھ بلوچ ہی رہ جاون گے ۔ انہاں چند لکھ بلوچاں لئی وکھرا صوبہ بنانا انتظامی تے معاشی اعتبار نال درست کم نہیں ہوئے گا۔ تسی ویکھیا کہ تھوڑی دیر پہلے غفار خان زباناں تے قومیتاں دے حساب نال صوبے بناون دے حق وچ دلیلاں دے رہے سن تے انگریز نوں زباناں تے قومیتاں دے حساب نال صوبے نہ بناون تے رگید رہے سن مگر جد بلوچاں دی گل آئی تے موصوف یوٹرن لے لتا تے انتظامی تے معاشی گلاں مگر لک گئے۔

 پھیر اپنی اصل گل کردے بولے کہ بلوچاں نوں وکھرے صوبے دی تھاں وڈے پٹھان صوبے وچ رلانا زیادہ بہتر ہو سی۔ لگدا ہے غفار خان پاکستان نوں اک مثالی فیڈیشن بناون دی تھاں پنجاب دے مقابلے دا پختون صوبہ بناون وچ رجھے سن  کہ جنج افغانستان وچ اوہ غیر پختوناں دی اکثریت توں انکاری جے اونج ہی موصوف مغربی پاکستان وچ 66 فیصد توں ودھ پنجابی اکثریت توں انکاری سن۔ ایہہ رویہ اجو ی موجود ہیگا۔

بلوچستان صوبے دی مخالفتاں وچ غفار خان ایس پالیسی تقریر وچ ایس حد تیک اگے چلے گئے کہ بلواسطہ ون یونٹ دی تجویز دی وی تائیداں کر گئے۔ انہاں کہیا کہ مغربی پاکستان وچ ون یونٹ بناون والے کہندے جے کہ اینج دس کروڑ سالانہ بچے گا۔مگر دوجے پاسے ایہو لوگ بلوچستان داو کھرا صوبہ بنانا چاہندے جے جس تے قومی خزانے تے مزید ترے کروڑ دا بوجھ پئے گا۔

اگلی تقریر وچ بنگال دے مولانا محمد اکرم خاں ہوراں پہلے تے غفار خان نوں ’’ڈبل خان‘‘ دا لقب دتا پھیر شستہ اردو بولن تے موصوف تے طنز کیتی اتے دسیا کہ ملک پاکستان وچ  سب توں وڈی زبان بنگالی داو ی کوئی حال نہیں کہ میں ایس اسمبلی وچ بنگالی وچ تقریر کراں تے کسے نوں سمجھ ہی نہیں آئے گی۔ ایس سیشن وچ ہی پیرزادہ ہوراں دی ترمیم وی من لتی گئی تے بلوچستان نوں باقی صوبیاں وانگ سٹیٹس دین دی ترمیم وی منظور ہوئی۔مگر ہن اگلا سوال بلوچستان وچ موجود ریاستاں نوں نویں صوبے وچ ضم کرن دا سی۔ ایس موقع تے سندھ دی ریاست خیر پور دے ممبر اسمبلی  ایم کے قزلباش کہیا کہ ہن دیر ہو چکی ہے تے سیشن مکایا جائے۔ بنگالی رکن دریندر ناتھ دتا وی انہاں دی حمائیت کیتی (رات گیارہ وج چکے سن)۔ مگر مولوی تمیزالدین اگلی ترمیم تے گل چھوئی جس وچ قلات، لسبیلہ، مکران تے خاران نوں نویں صوبے دے سپیشل علاقے دسیا گیا سی۔ ایس تے بلوچستانی ریاستاں دی یونین دے پردھان تے لسبیلہ ریاست دے حاکم جام صاحب میر غلام قادر خان تقریر فرمائی۔ جام ہوراں نوں اپنی چوہدر لئی ریاستاں دا بندوبست بچانا سی تاں انہاں بلوچستان نوں وکھرا صوبہ بناون والی بی پی سی کمیٹی دی تجویز سنے سب باتاں نوں ہی رد کردتا۔

 انہاں  صاف صاف کہیا کہ بلوچستان دے مستقبل دا فیصلہ بلوچستان دی ریاستاں دی یونین نوں دتا جائے۔انہاں کہیا جنج بہالپور تے خیرپور دی ریاستاں نوں وکھرا وفاقی یونٹ منیا گیا ہے اینج ہی بلوچستانی ریاستاں دی یونین نوں وی وکھرا وفاقی یونٹ منیا جائے تاکہ اوہ بلوچستان دی صوبائی اسمبلی دے تھلے نہ لگن۔ ایس بعد اسمبلی نے بلوچستانی ریاستاں دی یونین نوں نویں صوبے دی اسمبلی وچ وکھری سیٹاں دین دی قرارداد منظور کیتی۔

ایہہ اک وکھری بحث ہے کہ اسمبلی کاروائی دے اگلے ہی مہینے جداں اسمبلی نے بغیر تیاری گورنر جنرل دے اختیار مکاون دی کوشش کیتی تے گورنر جنرل 1935 دے ایکٹ تحت پہلی آئین ساز اسمبلی ہی نوں 24 اکتوبر1954دے دن فارغ کردتا تے بلوچستان نوں1956دے آئین و چوی وکھرا صوبہ نہ بنایا گیا۔

کراچی بیٹھی مرکزی سرکار تے پہلے ہی صوبیاں نوں حقوق دین دے حق وچ نہیں سی مگر خان غفار خان اتے جام لسبیلہ دی تقریراں گواہ جے کہ دوناں نوں اپنے اپنے وکھرے مفاداں پاروں بلوچستان صوبہ بنانا ورا نہیں کھاندا سی۔ ایہہ گلاں حوالیاں نال تاں لکھیاں جے کہ پختوناں، بلوچاں، سندھیاں تے پنجابیاں دی نویں نسل نوں ایہہ پتہ چلے کہ ساڈے پردھان اسمبلیاں وچ کیہہ کیہہ کردے رہے۔  

Further links

Pukhtoon Politics in Afghanistan & Pakistan including FATA (Extracts) Extremism, Interventions and Illegal trade

Half truth: A Wrong Statement by Achakzai regarding Afghanistan...Following the Wali Khan Legacy

Confessions of a Pukhtoon Revolutionary

Afghan experts should deconstruct Old Narratives first

When title mislead itself: A story of Word "KHAN"