Punjab Mother Tongue Bill 2025 Will it work?

 

Punjab Mother Tongue Bill 2025 Will it work?

In the absence  of a clear, comprehensive as well as inclusive linguistic policy it is impossible to challenge the centralist and exclusive approach. Govts of KPK and Baluchistan had passed two tricky rather biased language bills in past but as power is linked with English so the situation is still same.

There are three main questions

1. what is the role of English? and from which class we should introduce it in schools

2. Why to have Urdu as sole national langue? Why cannot we accept at least one mother tongue from each province (Shazia Marri bill is in Senate). Inclusive approach in languages and education is important.  

3. Colonial masters played with scripts and linked it with religion and during Zia dictatorship State started playing with dialects and in 1981 census it coined two Punjabi dialects as separate languages. Its high time to resolve this issue by making a Language Commission at federal level under parliament. Today its Punjabi , tomorrow it will be Pushto Pukhto or Sindhi Thari etc. Such divisive policy promote hate among masses. There must be some principals on which one can differentiate between language and dialect.  

Now read the column Published in Punjabi Daily Lokai Click and read it

وسیب تے وسنیک

ماں بولی، پنجابی اتے چکری سیاستاں

عامر ریاض

پنجاب اسمبلی وچ  مادری زبان دے حوالے نال اک نیا بل پیش   کر دتا گیا ہے، ایہ کوئی پہلا تے اخیری بل نہیں۔ ایس توں پہلاں وی پچھلے سال اکتوبر وچ  پنجاب اسمبلی اک قرارداد منظور کیتی سی جس دے حق وچ حکومت تے اپوزیشن دوناں ہی ووٹ دتا سی  اتے جو کنفیوژن اوس قرارداد وچ سی اوہی، اک دوجے انداز وچ نویں بل و چ وی جاپدی ہے ۔ ایہ کنفیوژن  ضیا دور وچ  پھیلانی شروع کیتی سی  جس وچ ترقی پسنداں، این جی او دانشوراں تے میڈیائی ناخداواں ہی نہیں سگوں  سندھی، پختون، مہاجر دانشوراں نے وی پنجاب مخالفت پاروں ڈھیر حصہ پایا۔ پنجاب تے پنجابی نوں توڑن دی دو دھاری تلوار  پاروں  نرےپنجاب وچ  نواں صوبہ بنانا اتے نری پنجابی زبان دے ٹوٹے کرنا  اوہ ایجنڈا ہے جو مرکزیت پسنداں تے تمام پنجاب ویریاں نوں وارا کہاندا ہے۔ 

بل دا نام ’’پنجاب  مدر ٹنگ  بل‘‘ ہیگا۔ خبرچی ادارے  اے پی پی مطابق بل کہندا ہے کہ پنجاب وچ پنجابی، سرائیکی تے دوجی مقامی زباناں  نوں تعلیم دا حصہ بنایا جائے گا تے پرائمری تک پڑھایا جا سی۔

پہلے تے پنجاب حکومت اک وار طے کر لے کہ اوس

 پنجابی دے کڈے ٹوٹے کرنے جے 

تاں جے  ایہ ’’دوجیاں مقامی زباناں‘‘ ورگا ہشیار جملہ کڈیا جائے ۔بل وچ ایہ وی لکھیا ہے کہ مدرسیاں تے نجی سکولاں نوں وی مادری زبان  بطور لازمی مضمون پڑھانی ہو سی۔ ہن پنجابی دے ٹوٹے کرن دے باوجود وی ملک وچ سب توں وڈی زبان تے پنجابی ہی رہے گی تے کیہہ پنجاب سرکار کول ایڈے پنجابی پڑھاون والے استاد ہیگے جے؟ بل وچ ایہہ وی لکھیا ہے کہ حکومت ہر ضلع دے حساب نال  پرائمری تیک کتاباں بنائے گی۔ بل وچ ایہہ وی کہیا گیا ہے کہ بچیاں نوں پنجاب دی رہتل تے تریخ نال جوڑنا لوڑی دا ہے۔ پھیر ساڈا پردھان ٹیکسٹ بک بورڈ جو ہن  پیکٹا دے تھلے آ چکیا ہے اردو، انگریزی تے مطالعہ پاکستان جہے لازمی مضموناں وچ چھویں توں دسویں تیک بچیاں نوں پنجاب دی رہتل تے تواریخ بارے سبق  شامل کرے۔ 

 پنجاب حکومت نوں چاہیدا ہے کہ زبان اور لہجہ تے پاڑ پاون  والی ضیائی پالیسی نوں  دفن کرن لئی  مرکزی پدر تے  اک لینگوئج کمیشن بناون دی گل ٹورے تاں جے  پشتو، پختو، سندھی، تھری، سرائیکی، ہندکو ورگے مسلیاں تے کوئی اک اصول طے ہو سکے۔ اوہ کمیشن ایہہ وی طے کرے کہ ک جماعت توں بچیاں نوں انگریزی پڑھائی جائے۔ ایہو نہیں سگوں شازیہ مری دے سینٹ والی قرارداد نوں اگے ودھاندے ہوئے اردو دے نال نال پنجابی، سندھی، پشتو تے بلوچی نوں قومی زباناں منیا جائے۔

جنج دھرم یا مذہب وچ فرقیاں انتشار ودھایا اینج ہی زبان دے مسئلہ وچ لہجیاں تے لپیاں دے مسلیاں ساڈے ایتھے پچھلے ڈوڑھ سو سالاں توں بہوں انتشار ودھایا ہے۔ انگریز دور وچ بنگالیاں نوں فارسی لپی وچ بنگالی لکھن توں ڈکیا گیا سی، سندھیاں نوں دیوناگری لپی وچ سندھی لکھن توں ڈکیا سی، پنجابی وی سکولاں وچ نری گرمکھی وچ پڑھائی جاندی سی تے اردو ہندی دے ناں تے دو زباناں وی انگریزاں ہی  لپیاں دے فرق پاروں ہی  ایجاد کیتاں سن ۔ لپیاں تے اسارے اوس انتشار نیں بعد وچ بڑا پواڑا پایا۔ 

پاکستان بنن بعد لپی پواڑا تے مک گیا تے پھیر ہشیار پنڈتاں 1972توں لہجیاں والا پواڑا شروع کیتا۔ 1961دی مردم شمار وچ پنجابی 66.6فیصد سن تے ایہو انہاں دا وڈا قصو بنا دتا گیا۔ چیتے رہے کہ پاکستان وچ زباناں تے سیاستاں کرن والی سب توں وڈی پارٹی نیشنل عوامی پارٹی سی  جو1957وچ بنی تے اوس صوبیاں دی زباناں دے حساب نال نویں ونڈ دی قراداد پیش کیتی پر اوس وچ سرائیکی تے ہندکو دا کوئی نام نہیں سی۔ نپ تے 1975وچ سپریم کورٹ  افغانستان دی مدد نال پاکستان وچ انتشار تے بم دھماکے وغیرہ کروان تے پابندیاں لائیاں تے اوس دن تیک نیپ  دے زباناں بارے علم رکھن والے دانشوراں نوں پتہ ہی نہیں چلیا سی کہ پنجاب وچ اک توں ودھ زباناں بولیاں جاندیاں جے۔  البتہ بھٹو دور وچ پیپلزپارٹی دے اک ایم این اے توں سرائیکی دا بوٹا لوایا گیا  تے پنجاب وچ پردھان اکثریت دے بوجود پیپلزپارٹی نے پنجابی نہ لائی۔  حلانکہ بھٹو نوں وزیراعظم پنجابیاں ہی نے بنایا سی مگر اقتداری ہون بعد  قومی اسمبلی وچ پنجاب دی اکثریت بڑے بڑے جگادریاں نوں تنگ کرن لگی سی۔ سٹیبلشمنٹ دی تے گل ہی نہ کرو کہ اوہ تے  سن 47توں ہی وڈے صوبے نوں ’’پسند‘‘ نہ کردی سی تے سن71 بعدوں اوہ کنج بدل سکدی سی البتہ اوس اپنا وطیرہ بدل لتا۔ ضیا شاہی وچ پنجاب تے پنجابی خلاف دو دھاری تلوار بنن لگی۔ اک پاسے ترے تے اک صوبے دا کھیڈ رچایا گیا تے دوجے پاسے ضیا نے 1981 دی مردم شماری وچ دو نویاں زباناں سرائیکی تے ہندکو متعارف کروائیاں  جو پنجابی نوں توڑن والے پرجیکٹ دا پکا حصہ سی۔  ساڈے سامنے لہور دے کسان ہال تقریر کردے ہوئے ولی خان ایہہ اعترافی بیان وچ کہیا کہ ایہ گل غلط ہے کہ ضیا میرے تے پلیجو دی جدوجہد پاروں کالاباغ ڈیم نہیں بنایا، ضیا تے کالا باغ ڈیم بنانا ہی نہیں چاہندا سی۔ ترے تے اک صوبے دی لڑائی  وچ کالا باغ ڈیم دے مسلہ  پردھان کردار ادا کیتا تے  ایس  نال ضیا شاہی نے پپلزپارٹی نوں پنجاب وچ کمزور کرن لئی وی شیاری نال ورتیا۔ سٹیبلشمنٹ نوں پتہ سی کہ جداں کوئی پارٹی پنجاب دی پوری حمائیت توں حکومت نہ بنائے تے اوس نوں نپنا، تھلے لانا اوکھا نہیں رہندا۔

پاکستان نوں اک قابل قبول فیڈریشن بناون دی تھاں  سارا زور پنجاب تے پنجابی نوں توڑن تے لانا اوہ  متعصبی سیاست ہے  جس وچ قوم پرست تے مرکزیت پسند قوتاں اک پیج تے جے۔  دہشتگردی تے دھرمی کارڈ والی سیاست وانگ ایس سیاست نے وی پاکستان  دی جمہوری لہر نوں اندروں زنگ لایا ہے۔

 ملکی پدر تے اک واضح لینگوئج پالیسی گھٹ و گھٹ لسانی انتشار نوں ڈکن وچ مدد دے سکدی ہے۔ بھارت نے وی پنجابی دے  ترے ٹوٹے کیتے جے پر پنجابی لوک  گیتاں نوں اوہ وی نہ ونڈ سکے تے  ہندواں تے سکھاں وچ پاڑ نوں ودھایا۔ سندھ وچ پیپلزپارٹی سرائیکی نوں نہیں  منیدی تے خیبرپختونخوا وچ اے این پی تے پیپلزپارٹی رل مل پنجابی دے ترے ٹوٹے کیتے پر کیہہ اینج دی ہشیاراں نال مسلے حل ہون ول جاندے جے؟ جنج ون یونٹ دی چکری سیاست گند نوں ودھایا سی اینج ہی  پنجاب تے پنجابی نوں توڑن والی پالیسیاں وی  انتشار ودھاون ول ہی  گل ودھائی ہے۔ 

ایسے مسلہ بارے جمیل پال ہواں دی لکھت 

When Ghuffar Khan & Jam Lesbella opposed formation of Baluchistan Province

 

When Ghuffar Khan & Jam Lesbella opposed formation of Baluchistan Province 

Just like religious politics, Federal and provincial nationalist leaders, and rulers of Princely States also engage in similar rhetoric based on petty politics and immediate interests yet over the time, they often hide it from their young generations. I'm highlighting this particular aspect to emphasize that those who claim Pakistan is a federation of multiple nationalities often have contradictory narratives and policies that confuse the federal cum democratic as well as nationalist and progressive struggle largely. Instead of making Pakistan a reasonable federation, nationalists as well as heads of Princely States intentionally disengaged with democratic struggle largely. Ghaffar Khan remained busy in making a big Pukhtoon province to compete Punjab and due to his Punjab centric rhetoric, he misled his young generation too.  

Nationalists often overlook internal contradictions and emphasize "national unity," but when discussing other nations, they tend to magnify even the smallest contradictions through the lens of their own national interests. The principles they apply to analyze others are not applied to themselves. 

The 1928 Nehru Report is a significant document in our shared history. This 208-page document noted that Sindh was part of the Bombay Presidency at the time and argued that if Sindh were to become a separate province, it would not be economically viable on its own. Interestingly, in the 1940s, Congress intellectuals used similar arguments regarding Pakistan. Interestingly, in 1950s, the Afghan cum Pashtun nationalist, Khan Abdul Ghaffar Khan, repeated this argument in his assembly speech when discussing the creation of a new province of Baluchistan. In his enthusiasm for a larger Pashtun province, he even referred to some Baloch tribes as Sindhis, but remained silent about the over 35% of Punjabis living in the NWFP, the Frontier Province now known as Khyber Pukhtonkhwa.

However, Ghaffar Khan wasn't alone in this stance. The head of the Baluchistan States Union, Jam Sahib Mi Ghulam Qadir Khan of Lasbela,  also opposed the creation of a province in his own way.

The Jam of Lesbella and others wanted to preserve t states' arrangement for their own dominance, so they rejected the BPC Committee's proposal to create a separate province of Baluchistan, along with other suggestions. They explicitly stated that the future of Baluchistan should be decided by the Union of Baluchistan States. So in a way they not only obstructed democracy but also prevent Baloch middle class entry into politics. They argued that just as the States of Bahawalpur and Khairpur were recognized as separate federal units, the Union of Baluchistan States should also be recognized as a distinct federal unit, so that it would not be subject to the provincial assembly of Baluchistan.

Subsequently, the assembly passed a resolution to allocate separate seats to the Union of Baluchistan States in the new province's assembly. In the next month when the assembly, without proper preparation, tried to snatch powers of Governor General , Mr Ghulam Muhammad used his legal power as given by Act of 1935 and dissolved the First Constitutional assembly at 24th October 1954. 

The central government in Karachi, thanks to centralist colonial legacy was  hesitant to grant rights to the provinces. However, the speeches of Khan Abdul Ghaffar Khan and Jam of Lasbela reveal that both had their own distinct interests, and creation of Baluchistan as a separate province didn't suit them. These facts are documented so that the new generation of Pashtuns, Baloch, Sindhis, and Punjabis can understand what their leaders did in the assemblies. In many ways, current Pukhtoon Baloch youngsters are following it intentionally or unintentionally and that is part of the problem. 

ٖقومی اسمبلی وچ غفار خان دی تقریر پڑھن لئی ایتھے کلک کرو

The article published a 22  May 2025 in the Punjabi Daily Lokai

وسنیک تے وسیب

بلوچستان دا صوبہ نہ بناو۔ غفار خان تے جام لسبیلہ دی ہشیارتقریراں

عامر ریاض

مذہبی سیاستاں وانگ قومی و صوبائی پدر تے متحرک قوم پرستاں اتے ریاستاں دے پردھاناں دی سیاستاں و چ وی کھپے وادھو کہ اینج دے ہی اک کھپے بارے تہاڈی توجہ دلوا رہیا ہاں تانجے ایہہ پک ہوئے کہ پاکستان نوں ایک توں وادھو قومیتاں دا وفاق  کہن والیاں اتے ریاستاں دے والیاں دے بیانئیے تے سیاستاں وچ اجہے تضاد سن جس پاروں جدوجہد گھجل ہوندی رہندی سی۔ قوم پرست عمومی طور تے اپنے اندر دے تضاداں تے ’’قومیتی اتحاد‘‘ دی چدر پاندے جے پر دوجی قومیتاں بارے گل کردے ہوئے ہر نکے وڈے تضاد نوں  اپنے قومیتی مفاد دی عینک نال توڑدے مڑوڑدے رہندے جے۔جس اصول پاروں دوجیاں دا تجزیہ  کردے جے اوہ اپنے تے لاگو نہیں کردے۔

1928 وچ آئی نہرو رپورٹ ساڈی سانجھی تواریخ دی اک پردھان دستاویز ہے کہ ایس 208صحفیاں دی دستاویز ویلے سندھ بمبئی پریزیڈنسی حصہ سی تے نہرو رپورٹ کہیا کہ سندھ وکھرا صوبہ بن کے معاشی طور تے اپنے پیراں تے کھلو نہ سکے گا۔ حیران نہ ہونا 1940 دے دہاکے وچ پاکستان  بارے وی کانگرسی دانشور ایہو دلیل دیندے سن۔ افغان گھٹ پختون قوم پرست خان عبدالغفار خان نے ایہو دلیل اپنی اسمبلی تقریر وچ دہرائی کہ جداں اوہ بلوچ قومیت وچ پاڑ ودھان بارے دلیلاں دے رہے سن کہ بلوچستان دے نام توں نواں صوبہ بناون دی اکا کوئی لوڑ نہیں۔

 فیڈریشن نوں تگڑا کرن دی تھاں بھٹو دے برعکس پنجاب دے مقابلے وچ پختوناں دا وڈا صوبہ بناون دے جوش وچ انہاں بلوچاں دے کئی قبیلیاں نوں سندھی وی قرار دے دتا، بلوچاں نوں اپنے صوبے وچ رلاون دی گل وی کردتی مگر صوبہ سرحد وچ  وسن والے35 فیصد توں وادھو پنجابیاں بارے اک لفظ نہ بولیا۔

 پر ایس کم وچ غفار خان اکلے نہیں سن کہ بلوچستانی ریاستاں دے پردھان جام لسبیلہ وی صوبہ بناون دی اپنے انداز وچ مخالفتاں ہی کیتیاں۔

 چٹ وی اپنا تے پٹ وی اپنا والی ایہہ تقریر غفار خان ہوراں نے ستمبر1954 نوں پہلی آئین ساز اسمبلی دے 16ویں سیشن وچ کیتی سی جو قومی اسمبلی دی ویب سائٹ تے آن لائن ہر کوئی ایس لنک تے 20ستمبر دی انٹری دے صحفہ 480 تےپڑھ سکدا ہے جو اتے دتا ہے۔ ہویا ایہہ کہ آئین دے بنیادی اصول طے کرن والی مشہور زمانہ پردھان کمیٹی بی پی سی  نے اسمبلی وچ جو رپورٹ پیش کیتی سی اوس وچ بلوچستان نوں وکھرا صوبہ بناون دی تجویز دتی گئی سی تے اسمبلی اوس تجویز تے بحث شروع کیتی۔

سندھ دے ممبر پیزادہ عبدالرحمن ہورا ں بل وچ ترمیم پیش کیتی کہ صوبہ بنا دیو مگر گورنر نوں امن و امان لئی پنچ سال لئی سپیشل اختیار دیو جس دی مدت وچ مرکزی اسمبلی مزید پنج سالاں دی توسیعاں کرسکے۔ مطلب صوبے دے منتخب وزیراعلی نوں پہلے توں بن کے رکھن دی تجویز سی۔ ایس بعد پختوناں دے لیڈر غفار خان تقریر کیتی، تقریر وچ اوہ پختون دی تھاں پٹھان ہی دی اصطلاح ورتدے رہے جو اپنی جگہ دلچسپ ہے۔ انہاں ایہہ تے نہ دسیا کہ انگریز نے ہی1879  دی 26مئی نوں گندمک معاہدے بعد افغانستان دے نام توں اک مرکزیت پسند ملک بنایا سی نہ ایہہ کہیا کہ انہاں دے صوبہ سرحد وچ  پختوناں دے نال نال پنجابی (گجر، ہزارے وال، اعوان، پہاڑی تے دوجے) رہندے جے مگر ایہہ کہیا کہ انڈیا تے قبضے بعد انگریز نے مرضی دے صوبے بنائے سن جنہاں وچ مختلف زباناں بولن والے سن تاں جے انگریز ایس قومیتی لسانی تضاد نال کھیڈ سکے۔ حلانکہ صوبہ سرحد دے غیرپختوناں نوں غفار خان تے انہاں ورگے پختون قوم پرستاں اج و ی منیا نہیں سگوں ضیالاحق دی پیروی وچ صوبہ سرحد بولی جان والی پنجابی دے ٹوٹے اے این پی ہی کیتے سن۔ کانگرسی خیالات پاروں غفار خان نوں انڈیا دی ایکتا دا فکر وی ایس تقریر وچ نظر آیا اتے 1857 دی نکمی جدوجہد دا ’’ماتم‘‘ وی کیتا۔ اوہ آپ وی کدی صوبہ سرحد دی ایکتا دی گل نہ کیتی جس دا زندہ ثبوت صوبہ سرحد دے غیرپختون جے۔ جس خطہ وچ پنجابی، بلوچ، کشمیری، بنگالی اک توں ودھ ملکاں وچ منقسم سن اوس پورے عمل نوں سمجھن دی تھاں غفار خان نرے پختوناں دے ونڈے جان دی گل کردے ہوئے ادھا سچ بولیا جو انہاں دی ہشیار قوم پرستی دا اوڑھنا پچھونا وی رہیا جس پاروں نوجوان پختون وی گھجل ہوندے رہے۔ ایس بعد اوہ بلوچستان بارے سدھے ہو گئے تے بولے کہ بلوچستان وچ گیارہ لکھ باشندے رہندے جے جس وچ ترے لکھ پختون جے (25%)۔  انہاں نوں بلوچاں نال اک صوبے وچ رکھن دا میں سخت مخالف ہاں۔ انہاں ایہہ دعوی وی کیتا کہ پاکستان بنن بعدوں پٹھاناں تے بلوچاں توں علاوہ باقی سب نوں حقوق مل چکے جے۔ پھیر موصوف نے ایہہ دعوی وی کردتا کہ اٹھ سال پہلاں انڈیا وچ جو حقوق شوداراں نوں مل چکے جے اوہ و ی پٹھاناں تے بلوچاں نوں نہیں مل سکے۔حقیقت ایہہ ہے کہ بھارت دے شودر تے دلت تے اج 21ویں صدی وچ و ی اپنے حقوق دی جدوجہد کر رہے جے ۔خود غفار خان صوبہ سرحد دے بے زمین کساناں دی خلاف خاناں دے حق وچ کم کردے رہے جس دا اک ثبوت ہشت نگر لہر سی۔گل ایتھے رکی نہیں سگوں انہاں کہیا کہ بلوچستان وچ وڈی تعداد وچ رہن والے سندھی جے جو بلوچستان دی تھاں سندھ وچ رہنا چاہندے جے۔ موصوف ایہہ مطالبہ کیتا کہ بلوچستان وسن والے سندھیاں تے پٹھاناں نوں ریفرنڈم دا موقع دتا جائے تاں جے اوہ سندھ تے سرحد نال شامل ہون بارے فیصلہ کر سکن۔ جے اوہ ایڈے ہی لوکاں نال جڑے ہوندے تے پہلے اپنے صوبے وچ وسن والے پنجابیاں نوں ایہہ موقع دین دی گل کردے مگر ساری زندگی انہاں نہ آپ ایسی گل کیتی نہ ہی انہاں ورگے دوجے پختون قوم پرستاں کدی ایہہ کہیا۔ انہاں فرمایا کہ کہ  جے بلوچستان دے پٹھان اتے سندھی بولن والے سندھ تے سرحد وچ رل جاون گے تے پچھے چند لکھ بلوچ ہی رہ جاون گے ۔ انہاں چند لکھ بلوچاں لئی وکھرا صوبہ بنانا انتظامی تے معاشی اعتبار نال درست کم نہیں ہوئے گا۔ تسی ویکھیا کہ تھوڑی دیر پہلے غفار خان زباناں تے قومیتاں دے حساب نال صوبے بناون دے حق وچ دلیلاں دے رہے سن تے انگریز نوں زباناں تے قومیتاں دے حساب نال صوبے نہ بناون تے رگید رہے سن مگر جد بلوچاں دی گل آئی تے موصوف یوٹرن لے لتا تے انتظامی تے معاشی گلاں مگر لک گئے۔

 پھیر اپنی اصل گل کردے بولے کہ بلوچاں نوں وکھرے صوبے دی تھاں وڈے پٹھان صوبے وچ رلانا زیادہ بہتر ہو سی۔ لگدا ہے غفار خان پاکستان نوں اک مثالی فیڈیشن بناون دی تھاں پنجاب دے مقابلے دا پختون صوبہ بناون وچ رجھے سن  کہ جنج افغانستان وچ اوہ غیر پختوناں دی اکثریت توں انکاری جے اونج ہی موصوف مغربی پاکستان وچ 66 فیصد توں ودھ پنجابی اکثریت توں انکاری سن۔ ایہہ رویہ اجو ی موجود ہیگا۔

بلوچستان صوبے دی مخالفتاں وچ غفار خان ایس پالیسی تقریر وچ ایس حد تیک اگے چلے گئے کہ بلواسطہ ون یونٹ دی تجویز دی وی تائیداں کر گئے۔ انہاں کہیا کہ مغربی پاکستان وچ ون یونٹ بناون والے کہندے جے کہ اینج دس کروڑ سالانہ بچے گا۔مگر دوجے پاسے ایہو لوگ بلوچستان داو کھرا صوبہ بنانا چاہندے جے جس تے قومی خزانے تے مزید ترے کروڑ دا بوجھ پئے گا۔

اگلی تقریر وچ بنگال دے مولانا محمد اکرم خاں ہوراں پہلے تے غفار خان نوں ’’ڈبل خان‘‘ دا لقب دتا پھیر شستہ اردو بولن تے موصوف تے طنز کیتی اتے دسیا کہ ملک پاکستان وچ  سب توں وڈی زبان بنگالی داو ی کوئی حال نہیں کہ میں ایس اسمبلی وچ بنگالی وچ تقریر کراں تے کسے نوں سمجھ ہی نہیں آئے گی۔ ایس سیشن وچ ہی پیرزادہ ہوراں دی ترمیم وی من لتی گئی تے بلوچستان نوں باقی صوبیاں وانگ سٹیٹس دین دی ترمیم وی منظور ہوئی۔مگر ہن اگلا سوال بلوچستان وچ موجود ریاستاں نوں نویں صوبے وچ ضم کرن دا سی۔ ایس موقع تے سندھ دی ریاست خیر پور دے ممبر اسمبلی  ایم کے قزلباش کہیا کہ ہن دیر ہو چکی ہے تے سیشن مکایا جائے۔ بنگالی رکن دریندر ناتھ دتا وی انہاں دی حمائیت کیتی (رات گیارہ وج چکے سن)۔ مگر مولوی تمیزالدین اگلی ترمیم تے گل چھوئی جس وچ قلات، لسبیلہ، مکران تے خاران نوں نویں صوبے دے سپیشل علاقے دسیا گیا سی۔ ایس تے بلوچستانی ریاستاں دی یونین دے پردھان تے لسبیلہ ریاست دے حاکم جام صاحب میر غلام قادر خان تقریر فرمائی۔ جام ہوراں نوں اپنی چوہدر لئی ریاستاں دا بندوبست بچانا سی تاں انہاں بلوچستان نوں وکھرا صوبہ بناون والی بی پی سی کمیٹی دی تجویز سنے سب باتاں نوں ہی رد کردتا۔

 انہاں  صاف صاف کہیا کہ بلوچستان دے مستقبل دا فیصلہ بلوچستان دی ریاستاں دی یونین نوں دتا جائے۔انہاں کہیا جنج بہالپور تے خیرپور دی ریاستاں نوں وکھرا وفاقی یونٹ منیا گیا ہے اینج ہی بلوچستانی ریاستاں دی یونین نوں وی وکھرا وفاقی یونٹ منیا جائے تاکہ اوہ بلوچستان دی صوبائی اسمبلی دے تھلے نہ لگن۔ ایس بعد اسمبلی نے بلوچستانی ریاستاں دی یونین نوں نویں صوبے دی اسمبلی وچ وکھری سیٹاں دین دی قرارداد منظور کیتی۔

ایہہ اک وکھری بحث ہے کہ اسمبلی کاروائی دے اگلے ہی مہینے جداں اسمبلی نے بغیر تیاری گورنر جنرل دے اختیار مکاون دی کوشش کیتی تے گورنر جنرل 1935 دے ایکٹ تحت پہلی آئین ساز اسمبلی ہی نوں 24 اکتوبر1954دے دن فارغ کردتا تے بلوچستان نوں1956دے آئین و چوی وکھرا صوبہ نہ بنایا گیا۔

کراچی بیٹھی مرکزی سرکار تے پہلے ہی صوبیاں نوں حقوق دین دے حق وچ نہیں سی مگر خان غفار خان اتے جام لسبیلہ دی تقریراں گواہ جے کہ دوناں نوں اپنے اپنے وکھرے مفاداں پاروں بلوچستان صوبہ بنانا ورا نہیں کھاندا سی۔ ایہہ گلاں حوالیاں نال تاں لکھیاں جے کہ پختوناں، بلوچاں، سندھیاں تے پنجابیاں دی نویں نسل نوں ایہہ پتہ چلے کہ ساڈے پردھان اسمبلیاں وچ کیہہ کیہہ کردے رہے۔  

Further links

Pukhtoon Politics in Afghanistan & Pakistan including FATA (Extracts) Extremism, Interventions and Illegal trade

Half truth: A Wrong Statement by Achakzai regarding Afghanistan...Following the Wali Khan Legacy

Confessions of a Pukhtoon Revolutionary

Afghan experts should deconstruct Old Narratives first

When title mislead itself: A story of Word "KHAN"

Anti Punjab narrative, genesis and beneficiaries

 

Anti Punjab narrative, genesis and beneficiaries 

Who are protectors of colonial narratives in #SouthAsia and why? What is the Anti #punjab politics ? A 8 years back talk in #Faisalabad (Lyalpur)

Click and watch 

https://www.youtube.com/watch?v=Nh1e0L9WRE4

The India-Pakistan Conflict, Kashmir, water disputes, Priorities, agreements, Uturns, extremism, and peace

The India-Pakistan Conflict, Kashmir, water disputes, Priorities, agreements, U.turns, extremism, and peace

 

Providing weapons with the understanding that the recipient will use them according to the provider's interests is a shrewd American policy since long, The United States has repeatedly employed since World War II. This approach allows the US to achieve its objectives while avoiding direct blame.

A few years ago, similar weapons were covertly "supplied" to the Taliban who got power when the US negotiated with the Taliban in Doha and subsequently handed over Afghanistan to them.

Under the Lend-Lease Act, the US provided arms to Chinese revolutionaries fighting against Japan. The correspondence between Chiang Kai-shek and US President Roosevelt regarding the return of these arms is a matter of record.

Is Peace the top priority; instead, state interests, religious rhetoric, and global agendas have overshadowed it. Despite two joint statements by India & Pakistan the Shimla and Lahore agreements, why haven't talks progressed towards peace?

Since August 1947, the two countries born out of the same British law, Pakistan and India, have had several conflicts over the past 78 years. The outcome may not have favored either side, but the people of both countries look towards their elites and establishments, hoping that if they can resolve their disputes, they might consider the welfare of ordinary citizens.

The complete religious division of Punjab occurred in 1947. If someone calls it the "division of Mother India" after that, it's nothing but a lie. Similarly, if someone talks about dividing Kashmir today, why should we support it? What happened to both Punjabs after partition needs discussion, but the connection between Punjab's division and Kashmir should also be acknowledged.

وسیب تے وسنیک

پاک انڈیا پانیاں دے پھڈے،انتہاپسندیاں اتے امن

عامر ریاض

امن پہلی ترجیح نہیں، ریاستی مفاداں، دھرمی بیانئیے اتے عالمی ایجنڈیاں وچ گواچا امن۔۔۔انڈیا پاکستان دے امن لئی دو سانجھے بیانات، شملہ اتے لہور معاہدیاں دے باوجود کیوں گل امن ول نہ ٹر سکی؟

اگست47وچ اک ہی برٹش قنون نال جمے دو ملکاں پاکستان تے انڈیا وچ لنگھے 78سالاں وچ کئی وار نکے وڈے پھڈے ہوئے، نتیجہ کسے دے حق وچ نکلے یا نہ نکلے پر دوناں ملکاں دی لوکائی آپدی آپدی اشرافیہ تے سٹیبلشمنٹاں ول منہ ویکھدی ہے کہ پئی جے انہاں جھیڑیاں توں جان چھٹ جائے تے عام بندیاں بارے وی کجھ سوچو۔ جنج  پنجاب دی مکلمل دھرمی ونڈ سن47وچ ہوئی سی کہ اوس بعد وی کوئی ایس نوں ’’بھارت ماتا دی ونڈ‘‘ کہے تے ایہہ نرا جھوٹ ہی ہیگاتے جے اج کوئی کشمیر ونڈن دی گل کرے تو اوس دی کیوں حمائیت کرئیے۔ جو دوناں پنجاباں نال ونڈ دے بعد وچ ہویا اوس دی گل وی لوڑی دی ہے پر پنجاب دی ونڈ دا کشمیر نال جو تعلق ہے اوہ و ی جیتے رکھو۔

سن1941 دی مردم شماری وچ  مسلم اکثریتی پنجابی ضلع دے ہون دے باوجود  کشمیر دے پھڈے لئی ریڈکلف سرعام گرداس پور پاکستان وچ نہ رلایا سی کہ دوناں ملکاں وچ پہلا پھڈا جموں تے کشمیر دی ریاست تے ہی ہویا۔جس بعد جوہز لال نہرو ہوری اقوام متحدہ ٹر گئے تے کشمیر دے مسلہ نوں عالمی پھڈا قرار دیندے ہوئے  اتھے ریفرنڈم کروان دی قرارداد سلامتی کونسل پاس کیتی سی۔ جے اوس ویلے جنوبی ایشیا وچ وسن والے امن پسند، ترقی پسند تے دوجے، رل مل دوناں ملکاں تے دبا پاندے کہ بس ریفرنڈم کرواو تے ایہہ پھڈا بنے لگ سکدا سی۔پر دوپاسے امن لابی نہ ہون بربر سی  اتے نویں نویں لبھی آزادیاں دا بھار وی سی تاں ریاست جموں و کشمیر وی ونڈی گئی۔ 1950اوہ سال جداں  دوناں ملکاں نے ورلڈ بینک نال مل کے دریاواں یعنی پانیاں دے مسلے تے گل بات شروع کیتی جس دا ڈونگا تعلق ریاست کشمیر نال ہی سی۔1954 دےسال انڈین آئین وچ اک صدارتی آرڈیننس راہیں ریاست جموں کشمیر نوں سپیشل سٹیٹس دتا گیا  جو سلامتی کونسل دی قرارداد نوں منیندے ہوئے عالمی دبا نوں گھجل کرن دا اک ہشیار لکونا سی۔

چین دی تھاں تبت توں نکلدے ساڈے دریا ریاست جموں و کشمیر توں ہی لنگھ کے ساڈی تھاواں تے آندے جے۔نیویں تھاواں یعنی ٹیل(دم) تے ہون پاروں پاکستان دا پانیاں دی وک ٹوک تے ورتن تے حق وادھو سی کہ  اینج دا معاہدہ لوڑی دا سی جو دریائی حیات تے دریاواں نال جڑی زندگیاں اتے آبادیاں نوں تحفظ دے سکے۔دوناں ملکاں وچ اٹھ سال گل بات چلدی رہی جو اج و ی عوام دے سامنے نہیں لیائی گئی۔ریاست جموں وکشمیر دا مسلہ پانی دے اوس جھیڑے نال جڑیا سی جس دا سانگا انڈس واٹر سسٹم راہیں پنجاب تے سندھ نال نتھی ہے۔ایس تے 1953تیک اٹوٹ انگ تے جہاد دے بیانئیے چلانے ہلے شروع نہیں ہوئے سن۔ ایس گل بات وچ اک ایسا موڑ وی آیا سی کہ جداں  انڈیا مسلہ کشمیر حل کرن لئی ریفرنڈم کروان تے راضی وی ہو گیا سی کہ اگست1953وچ امریکی سفیر توں وزیراعظم پاکستان بنن والے محمد علی بوگرہ  اقتداری ہون دے چوتھے مہینے ہی پنڈت نہرو دے نال مشترکہ بیان جاری کروایا۔ ایس بیان وچ  ایہہ وی کہیا گیا کہ ریفرنڈم لئی غیرجانبدار انتظامیہ  اپریل1954تیک مقرر کر دتی جائے گی۔

 

Pak India joint Statement regarding Peace including establishing of Plebiscite Committee till April 1954

چیتے رہے کہ ایہہ اوہی اونترا سال سی جداں امریکہ ساوتھ ایسٹ ایشین ٹریٹی اورگنائزیشن(سیٹو) ورگے چین مخالف عالمی اتحادبناون دے جتن کر رہیا سی تے مشرقی بنگال دی وجہ توں پاکستان اوس وچ شامل ہو سکدا سی۔ انڈیا اوس ویلے ہندی چینی بھائی بھائی وچ سی اتے سویت یونین دا اتحادی سی۔1953 ہی دے اخیی مہینیاں وچ جنوب مشرقی ایشیا دے دورے توں ٓئے رجرڈ نکسن ایس نویں اتحاد تے ایس وچ رلتی ملکاں بارے جان نپایا سی۔ایہہ ویکھدے ہوئے دسمبر1953وچ انڈیا نے اوس ویلے مسلہ کشمیر تے ریفرنڈم کروان والی پالیسی نوں بدل لتا جداں پنڈت نہرو نوں پک ہو گیا کہ پاکستان سیٹو وچ شامل ہو رہیا ہے۔ حلانکہ سیٹو تے ستمبر1954وچ بنیا مگر نہرو ہوراں 23 دسمبر1953وچ انڈین پارلیمنٹ وچ کیتی تقریر وچ صاف صاف دس دتا کہ پاکستان امریکہ توں اسلحہ لے گا تاں مارے اسی مسلہ کشمیر بارے کیتے فصلے واپس لے رہے ہاں۔ ایس توں دو دن پہلاں نہرو بوگرے نوں لکھے خط وچ ایہہ گلاں لکھ دتیاں سن جس دا ریکارڈ موجود ہے۔ پر انہاں چار مہینیاں وچ کیہہ ہویا کہ انڈیا  پیچھے ہٹ گیا اوہ کہانی جو ہلے لکھی نہ گئی۔انڈیا نوں لگدا سی کہ جے پاکستان دے پانیاں دا مسلہ تے مسلہ کشمیر نال حل ہو جا سی تے اوہ  تگڑا ہو جائے گا۔ آپ نوں جنوبی تے جنوب مشرقی ایشیا دا چوکیدار سمجھن دا سفنہ انڈیا نوں کڈا اوکھا پیا ایس بارے کوئی سوچ نہیں سی۔

کیہہ مارشلا لون توں پہلاں ایوب امریکیاں نال کجھ متھ چکیا سی؟

 27 اکتوبر1958وچ ملک وچ ڈکٹیٹر ایوب خان پہلا مارشلا لایا۔ مارشلا لاون دے ترے مینے بعد ہی پاکستان تے امریکہ وچ  اک معاہدہ ہویا جس وچ کہیا گیا کہ جد وی پاکستان خلاف کوئی جنگ کرے گا تے امریکہ پاکستان دی مدد کرے گا پر دو مہینے بعد ہی یعنی 14 مارچ 1959 نوں پنڈت نہرو انڈین پارلیمنٹ وچ تقریر کردے ہوئے اعلان کیتا کہ انڈیا نوں امریکہ یقین دوایا ہے کہ پاکستان انڈیا دی جنگ نال ایس معاہدے دا کوئی تعلق نہیں۔ حیران نہ ہونا پئی آپ ایوب خان اپنی کتاب ’’فرینڈز ناٹ ماسٹر‘‘ دے صفحہ130 تے ایس تقریر بارے لکھیا  پر ایس حقیقت نوں منیا نہیں کہ امریکی پالیسی وچ انڈیا دی حیثیتاں کجھ ہور جے۔ مئی 1960 وچ ایوب خان دی نہرو نال لندن وچ ملاقات وی ہوئی مگر بقول ایوب خان نہرو نے مسلہ کشمیر بارے کیتی گل دا کوئی جواب ہی نہ دتا،پھیر مارشلا لگن دے  23 مہینیاں وچ ہی19ستمبر1960نوں پانی دا معاہدہ ہو گیا جس تے انڈیا بہوں راضی ہویا۔ ایوب خان دے جرنیل بختیار رانا دی خاندانی ڈائریاں تے جوڑی کتاب ’’ہریانہ دے رانے‘‘(انگریزی) وچ چھپی اک فوٹو توں پتہ چلدا ہے کہ مارشلا لگن دے اک سال تے دو مہینیاں وچ ہی  انڈیا نال باڈر تنازعیاں تے انڈین وفد وی لہو آیا سی۔

چیتے رکھن والی گل ایہہ ہے کہ جداں سندھ طاس معاہدے پاروں پنجاب دے ترے دریا (راوی، ستلج تے بیاس)انڈیا نوں دے دتے جس نال انہاں دریاواں دی آبی حیات تے دریاواں نال جڑی لوکائی رل گئی۔پاکستان وچ کوئی اسمبلی ہوندی تے مشاورت ہوندی، پنڈت نہرو ہوری تے خشی خشی کراچی اپڑے سن۔ ایوب خان اپنی کتاب ’’فرینڈز ناٹ ماسٹر‘‘ دے صفحہ107 تے آپ لکھیا ہے کہ اقتداری ہون دے فورا بعد کراچی وچ پریس کانفرنس کردے پرانی پاکستانی سول سرکاراں تے تنقیداں کردے  انہاں کہیا سی ساڈی حکومت کشمیر تے پانی دے مسلے تے انڈیا نال رل مل چلن پاروں عملیت پسندی راہیں فیصلے کرے گی۔  ایوب خان ایہہ وی لکھیا کہ مارشلا لاون دے ست مہینیاں بعد یعنی  مئی59تیک اسی ورلڈ بینک نال بنیادی گلاں طے کر چکے ساں۔اقتداری ہون دے نرے گیارہ مہینیاں بعد یعنی یکم ستمبر1959 دی پالم ائیرپورٹ دلی تے پنڈت نہرو نال دوگھنٹے ہون والی میٹنگ داو ی ذکر کتاب وچ ہے۔مطلب ایہہ کہ ایوبی مارشلا دی امریکی مدد مگر کجھ گلاں پہلے ہی متھیاں جا چکیاں سن تاں مارے ایوب خاب بہوں جلدی وچ سی۔

The infamous Sindh Tass agreement 

ایوب خان اپنی کتاب اندر ایہہ وی منیا ہے کہ لہو روچ جو 40 ماہرین دا اجلاس بلایا سی اوس وچ کئی ایس معاہدے خلاف سن۔ (ایس بارے میں لکھ چکا ہاں)

Issue of Water shortage, Anti PPP, Anti Punjab mindset and Factional politics  

ڈکٹیٹر لکھیا کہ ورلڈ بینک  منگلہ توں اڈ روہتاس کول جہلم تے اک ڈیم بناون دی آفر کیتی سی پر اسی تربیلا بارے فیصلہ کیتاجو  صوبہ سرحد وچ ایوب خان دے علاقے ہری پور ضلع وچ سی۔جولائی 1961وچ ایوب خان امریکہ دے دورے تے گیا تے صدر کینیڈی اگے مسلہ کشمیر وی چکیا تے گلں گلاں وچ کہہ دتا کہ کشمیر نہرو لئی جذباتی مسلہ ہے (پنڈت نہو دے وڈکے کشمیر توں آلہ آباد گئے سن) ایس تے کینیڈی کہیا کہ جے اینج ہی ہے تاں وادی نوں سوٹیزرلینڈ دا درجہ دے دیو تانجے نہرو دا جداں دل کرے اوہ  سری بگر آ جایا کرے۔ پر امریکی صدرکینیڈی نے ایہہ وی کہیا کہ نہرو دی ماں تے لہور دی ہے پر لہور بارے تے اوہ جذباتی نہیں۔ کہن دا مطلب ایہو سی کہ خارجہ امور وچ جذباتی گل بات کوئی نہیں سگوں سدھے سدھے مفاداں دا کھیڈ ہے پر ایوب خان نہ ایہہ گل سمجھنا چاہندا سی نہ سمجھی۔ تاں ہی اوس فرینڈ ناٹ ماسٹر لکھی حلانکہ خارجہ امور وچ کوئی فرینڈ نہیں ہوندا۔

چین انڈیا جنگ، کشمیر سنے پاک انڈیا پھڈے حل کرن بارے نہرو دا اک ہور بیان

ستمبر1962وچ چین تے انڈیا وچ چار سال توں جاری سرحدی جھیڑے اوس ویلے ودھ گئے جداں نہرو اعلان کیتا کہ اسی چینیاں نوں متنازعہ تھاواں توں کڈ دواں گے۔ ایس لڑائی وچ انڈین فوجاں نوں مار پئی تے چین نے تبت دے باڈر تے مزید دو ہزار میل دی تھاں  اپنے ملک وچ ایہ کہہ کے شامل کر لتی کہ برٹش انڈین وقت وچ ایہہ تھاں زبردستی انڈیا وچ شامل کیتی گئی سی۔ ایوب خان دی اپنی  کتاب وچ  چین انڈیا جنگ (اکتوبر، نومبر1962) دوران امریکی صدر، برٹش ، کامن ویلتھ تے امریکی حکام  وچ ہون والے خط پتر دتے گئے جس  وچ  اکتوبر دے اخیری تے نومبر دے پہلے ہفتے جان ایف کینیڈی تے نہرو دے ایوب خان نوں لکھے خط تے انہاں دے جواب اوس دبا دا پتہ دیندے جے اتے ایہہ وی دس رہے جے کہ کنج امریکہ دوناں ریاستاں نال کھیڈ رہیا سی تے چین توں سب نوں ڈرا رہیا سی۔امریکہ انڈیا نوں اسلحہ دین دی نہرو دی درخواستاں وی من لتیاں تے پاکستان دے اعتراض تے ایوب نوں کہیا کہ نہرو ایہہ پک کیتا ہے کہ ایہہ اسلحہ پاکستان خلاف نہیں ورتیا جائے گا۔ ہتھیار دے کے ایہہ سمجھنا کہ ہتھیار لین والا انہاں نوں ہتھیار دین والیاں دی مرضی نال ورتے اوہ ہشیار امریکی پالیسی ہے جو دوجی جنگ عظیم توں امریکہ بار بار ورتدا رہیا ہے تانجے اوس تے الزام وی نہ لگے تے کم وی ہو جائے۔ کجھ سال پہلاں طالبان لئی وی اجہے ہتھیار چھڈے گئے سن جداں امریکہ دوحہ مذاکرات بعد افغانستان نوں طالبان دے حوالے کیتا سی۔ لینڈ اینڈ لیز تحت جاپانیاں خلاف چینی انقلابیاں نوں دتے اسلحہ دی واپسی بارے تے چیانگ کائی شیک دے امریکی صدرروزویلٹ نوں  لکھے خط ریکارڈ دا حصہ جے۔

خیر چین انڈیا جنگ دوران ایوب تے پین والا دبا اخیر کم آیا تے29نومبر نوں ڈکٹیٹر ایوب خان تے پنڈت نہرو ولوں انڈیا پاکستان دے حالات ٹھیک کرن تے مسلہ کشمیر حل کرن بارے سانجھا بیان جاری کیتا گیا۔

 

اٹھ سال پہلے بوگرے تے نہرو دے سانجھے بیان وچ تے کشمیر دے ریفرنڈم کروان لئی اک ویلہ متھیا سی پر ایس وار نرے عزم دا اظہار سی  تے صاف نظر آندا سی کہ ایہہ وی مجبوری وچ کیتا سودا جے۔ایس سانجھے بیان تے 28 اکتوبر والے کینیڈی دے ایوب نوں لکھے خط توں پتہ چلدا ہے کہ ابڈیا چینی خطرے پاروں کشمیر تے پاک انڈیا باڈراں توں فوجاں ہٹا رہیا سی تے اوہ چاہندے سن کہ پاکستان کشمیر سنے کتھے کوئی پنگا نہ کرے تے ایوب اوہ کر دتا۔ چیتے رہے کہ اوس دور وچ انڈین آرمی دا وڈا حصہ پاک انڈیا سرحداں تے ہوندا سی جس دی تصدیق اوس ویلے دے انڈین چیف آف سٹاف لیفٹینٹ جنرل ایم بی قول اپنی کتاب وچ کیتی ہے۔ بعد وچ  پرشوتم جان دلوی سنے کئی انڈین ہشیارلکھاریاں چین توں شکست دی وجہ نہرو تے برج موہن قول دے کشمیری ہون نوں قرار دتا جو اونج جدا ہی جھوٹ سی جنج پاکستان ٹٹن دی وجہ کئی ہشیار پاکستانی لکھاری نکمی پالیسیاں دی تھاں یحیی خان دی شراب نوشی نوں دے کے رانجھا گھجل کردے جے۔ پاکستان وچ ایس نوں کشمیر لین دا سنہری موقع سمجھیا جاندا سی پر ڈکٹیٹر ایہہ گنوا دتا۔ چین پہلے ہی کہہ رہیا سی کہ میک ماہون لین والی متنازعہ تھاواں  لین بعد اوہ اگے نہیں جائے گا مگر امریکہ برطانیہ والے نہرو نوں کہہ رہے سن کہ چین دلی تے قبضہ کرن آ رہیا ہے، جنج ہی چین نے متنازعہ تھاواں لے لتیاں تے اوس یکطرفہ سیز فائر دا اعلان وی کردتا۔ حالات ٹھیک ہوندے ہی نہرو ایوب نال جاری سانجھے بیان توں پچھے ہٹ گیا تے 1963 دے پورے سال کشمیر باے کوئی میٹنگ نہ سدی۔ پانیاں دے اپنے حق توں دستبرداری اتے دو سانجھے بیانات توں پچھے ہٹن بعد پاکستان جبرالٹر آپریشن توں ایس دا جواب دتا  کہ گل جہاد کشمیر ول ودھن لگی یعنی ہن انتہاپسند پالیسیاں دا چلن عام ہویا۔

اوس ویلے صدر آزاد کشمیر کے ایچ خورشید کہندا رہیا کہ جہاد شروع کرن دی تھاں کشمیر نوں اقوام متحدہ وچ وکھرے ملک دا  رتبہ دواو تے پاکستان دے دوست ممالک سنے چین توں ایس دی حمائیت وچ مہم بناو۔ پر آپریشن جبرالٹر والیاں تے کجھ ہور سوچیا سی جو  بعد وچ ہولے ہولے سامنے آیا۔ چیتے رہے کہ پنڈت نہرو 29 نومبر والے سانجھے بیان دے اگلے دن  انڈین پارلیمنٹ وچ پنجاب وانگ کشمیر دی ونڈ دی گل کیتی سی  کہ کجھ علاقے پاکستان نوں دے کے دونوں ملک کشمیر ونڈ لین پر اگلے دن  مزاکرات کرن والے کامن ویلتھ پردھان  ڈنکن سنڈیز نے  کراچی توں مڑ دلی جا کے نہرو توں نواں بیان جاری کروایا سی جس وچ کشمیر دی ونڈ دی گل نہیں سی۔ پر ایس توں ایہہ پتہ چل گیا کہ  انڈیا دے دماغ وچ ایہہ ہے کہ جے کشمیر دا مسلہ قابو توں باہر ہویا تے پاکستان نال  ایہہ ڈیل کرن گے کہ دونوں ملک کشمیر ونڈ کے اوس نوں پنجاب وانگ اپنا اپنا وکھرا صوبہ بناون۔ سن65 دی جنگ وچ سویت یونین انڈیا نوں تے امریکہ پاکستان نوں اسلحہ وغیرہ دی سپلائیاں بند کردتیاں تے 17دناں بعد دوناں ملکاں نوں جنگ بندیاں کرنیاں پئیاں پر جداں تاشقند وچ ہون والے معاہدے ( دس جنوری 1966)وچ ایوب خان کشمیر دا ذکر نہ کیتا تے پاکستان وچ رولا پئے گیا۔جے ایوب عوام نوں دس کے ایہہ معاہدہ کیتا ہوندا تے ہورے گل بن جاندی۔پر کیوں جے اوس انڈیا نوں راضی کرن لئی کشمیر دا مسلہ گول کرن دا ادھار کھادا ہویا سی تاں مارے  اپنے وزیرخارجہ دی وارنگ دے باوجود چپ چپیتے معاہدے تے دستخطی  ہویا۔

 ایوب دے وزیرخارجہ ذولفقار علی بھٹو تاشقند معاہدے بعد مسلہ کشمیر نوں کڈہن تے استعفی دتا تے شریف الدین پیزادہ وزیر خارجہ بنیا پر تاشقند معاہدہ نان سٹاٹر ثابت ہویا تے انڈیا پاکستان تعلقات وگڑدے گئے۔آنا جانا، فلماں، رابطے بند ہوئے تے  اینیمی پراپرٹی قنون دی چرچا دوپاسے اینج وادھو ہوئی کہ ایہہ جاپدا ہے دوپاسے اک ہی مائنڈ سیٹ چل رہیا سی۔ انڈیا تے پاکستان وچ سرد جنگ میدان جنگ دی تھاں ادب، فنون لطیفہ وغیرہ وچ لڑن دا کم ٹر پیا تے دوجے پاسے جماعت اسلامی دی جہاد کشمیر والی گل وی من لتی گئی جس دا ثبوت اوس ویلے دے امیر اسلامی جمعیت طلبا سیس منور حسن دے ناں تعلیمات دے مرکزی ادارے دا خط ہے جس نوں پنجاب یونیورسٹی دے صد سالہ نمبر وچ جماعت اسلامی بڑے فخر نال چھاپیا سی۔ 

معاہدہ تاشقند ایوب نوں لے بیٹھا تے بھٹو ہوراں نویں پارٹی بنا کے 1970 دی چوناں وچ مغربی پاکستان وچ  پنجاب دی بھرپور مدد نال جماعت اسلامی دی شوکت اسلام تے دوجیاں نوں پچھاڑ دتا۔ ہن پاکستان وچ اقتداری جنگ وچ مجیب، بھٹو نال نواں ڈکٹیٹر یحیی خان کھیڈ رہیا سی پر بنگالی کارڈ نوں جنج انڈیا ورتیا اوس پاک انڈیا تعلقات وچ  اک نواں بوہا کھولن دی تیاریاں پھڑ لیاں جس تے بہوں گھٹ لکھیا گیا ہے۔ پہلے تے دوناں ملکاں وچ کشمیر ورگے متنازعہ تھاں تے ہی پراکسی جھیڑے چلدے سن پر ہن پکی تھاواں تے وی ’’عوامی مدد دی آڑ وچ‘‘ مداخلتاں ول گل ودھ گئی۔ ایہہ اوہ پردھان خطرہ سی جس بارے جنوری سن71وچ  بھارت نال دفاعی معاہدے لئی سویت یونین دا دورہ کن والے انڈین کومونسٹاں دے وفد نوں اوس ویلے دے نائب وزیر خارجہ گرومیکو دسیا سی۔ انڈین بنگالی کومونسٹ موہیت سین نے ایہہ گل اپنی ہڈ بیتی ’’ٹریول اینڈ دی روڈ‘‘ وچ وفد دے سربراہ تے سنئیر انڈین کومونسٹ راجیشور راو دے حوالے نال لکھی ہے۔ اوس کہیا سی کہ جداں تسی اینج سرعام پاکستان توڑو گے تے امریکہ پاکستان نوں ردعمل وچ بری طرح ورتے گا تے تہاڈی تھاواں یعنی پورا خطہ ہی برباد ہوئے گا۔ 16 دسمبر1971 نوں برصغیر نرے ساڈھے24سالاں بعد مڑ ٹٹ بھج ویکھی تے مشرقی بنگا ل ہن بنگلہ دیش بن گیا۔ نرے پنچ دناں بعد سلامتی کونسل مسلہ کشمیر بارے اک نویں قرارداد منظور کیتی۔21دسمبر1971 دی منظور کردہ قرارداد وچ کہیا گیا سی کہ جے انڈیا پاکستان کشمیر دا مسلہ حل نہ کرواسکے تے عالمی برادری خود کجھ کرے گی۔ ایہو اوہ قرارداد ہے جو بھٹو ہوراں بڑی مہارتاں نال اندراگاندھی اگے رکھی تے عالمی برادری دی مداخلت توں گھبرا کے انڈیا سن 72وچ شملہ معاہدہ تے دستخطی ہویا۔

 دو سال بعد ایٹمی دھماکہ کردے ہوئے انڈیا خطہ وچ ایٹمی دوڑ وی شروع کردتی جس پاکستان دے ’’اسلامی بم‘‘ دا جواز پیدا کردتا۔ شملہ معاہدہ تے ہو گیا سی جس وچ مسلہ کشمیر تاشقند بعد مڑ شامل ہو چکیا سی پر گل ہن پکی تھاواں و ل مداخلتاں دے حق تیک ودھ چکی سی تے  ہن دوناں ملکاں وچ اک دوجے دے ’’نراض‘‘ تے وفاقی حکومتاں توں کسی وی وجہ توں تنگ گروہاں نوں ’’عوام دی مدد دی آڑاں‘‘ وچ  ہلاشیریاں دین دا زمانہ آگیا۔ کشمیری تے کشمیر تے اک مسلہ ہے ہی سی کہ ہن دوناں ملکاں وچ سکھ کارڈ، سندھی کارڈ، پختون کارڈ، مسلم کارڈ، سرائیکی کارڈ، بلوچ کارڈ اتے ہورے کیہہ کجھ آ گیا۔امریکی تے یورپی اتے سعودی مدد نال لڑے افغان جہاد پاروں  تگڑا ہوکے پاکستان وچ  کشمیر وچ بنگلہ دیش دا جواب دین دی تڑپ وی سی۔ ایہہ پاکستان وچ اینٹی انڈیا کارڈ تے بھارت وچ اینٹی پاکستان کارڈاں دے کھیڈ دا پردھان زمانہ سی جو دھرمی سیاستاں ودھان دی گھیسی سی۔ جنگی جنون تے دوپاسے سرمایہ کاری ودھ گئی تے میڈیا وی ایس وچ لپیٹیا گیا۔ انڈیا وچ 1970دی دہائی وچ  جنج سی پی آئی تے سی پی ایم توں وکھرے ہو کے مسلح جدوجہد کرن والے کومونسٹ نکسل باڑیاں نوں کومونسٹاں تے انڈین ریاست رل مل جبر نال، ٹارگٹ کلنگ نال، دہشتگردی دی آڑ وچ ماریا گیا اوس نال ہر تھاں دھرمی سیاستاں دی راہ کھلی  کہ انڈین پنجاب وچ اوس دا اک انگ خالصتانی ذہن بنیا۔جداں تیک ایہہ انڈین ریاست نال رل مل نکسل باڑیاں نوں مرو رہے سن ایہہ ’’مجاہد‘‘ سن تے جداں ’’فتح‘‘ بعد انہاں دے مطالبے ودھے تے ایہہ ’’غدار‘‘ ٹہرے تے گل آپریشن بلیو سٹار تیک اپڑ گئی۔

1984وچ ہون والے سکھاں دے قتلام نے انڈیا وچ غیرمسلم مذہبیت نوں ودھان وچ پردھان کردار ادا کیتا۔ 

سکھاں دا بطور برادری مرنا ایہہ سی کہ انہاں دا ننکانہ صاحب، رنجیت سنگھ دی مڑھی تے کئی گرواں دے وڈے گردوارے پاکستانی پنجاب وچ سن۔ انڈین مسلماناں نوں تے پاکستانی ایجنٹ دا الزام لا کے انڈین سٹیبلشمنٹ دبا لتا سی پر سکھاں نوں پاکستانی ایجنٹ کہہ کے اوہ ایہہ ٹیچا پورا نہ کر سکی۔سگوں ایس نال سکھاں، کشمیریاں وچ سانگے ودھے۔ نوے دے دہاکے دے پہلے سال راجیو گاندھی دی خودکش حملے وچ  اک تامل کڑی ہتھوں موت نے ماحول ہور ادھیڑ دتا۔ پر 1996  وچ شروع ہون والا گجرال فارمولا تے پیپلز ٹو پیلز رابطہ پاروں اک اینج دے ویلے آیا کہ جس نوں کالی ہنیری وچ بلدے دیوے توں سمجھیا جا سکدا ہے۔

 انہاں ترے سالاں وچ  دوناں ملکاں ایٹمی دھماکے وی کیتے تے انڈیا وچ کانگرس نوں  ہرا کے ہندووتا دی حامی بی جے پی وی اقتداری ہوئی پر ایس دور وچ دوپاسے امن لابی وی تگڑی ہوئی، کرتار پور دی گل وی اگے ودھی، اخیر کم  معاہدہ لہور تیک اپڑ گیا۔

 

تاشقند دے الٹ، شملہ معاہدہ وانگ معاہدہ لہور لوکائی دی اکھاں دے سامنے ہویا، اوس توں پہلاں کئی جیمبر آف کامرساں نے انڈیا نال تعلقات ٹھیک کرن دے حق وچ قرارداداں منظور کیتیاں، اپوزیشن پیپلزپارٹی سی جس دی نری پندرہ سیٹاں کردتیاں سن پر ایس مسلہ تے بے نظیر بھٹو نواز شریف دا ساتھ دتا۔ بس یا جماعت اسلامی مخالف سی یا اوہ مشرف جس کہیا میں بھارتی وزیراعظم  دے استقبال لئی نہیں آواں گا۔ انڈیا وچ  آئی کے گجرال نوں ہرا کے 1998وچ واجپائی بی جے پی ولوں وزیراعظم تے بنیا سیہ پر اوہو ی امن توں پراں نہ ہٹ سکیا۔ اپوزیشن کانگرس وی اوس دی ایس مسلہ تے مخالفت نہ کیتی۔ واجپائی اک قدم اگے ودھ کے مینار پاکستان حاضریاں دین دی حامی بھری تے ایہہ کہیا کہ انڈیا پاکستان مکاون دے ہن حق وچ نہیں۔ کشمیری مسلمان، سکھ تے انڈین مسلمان وی ایس تے راضی سن یا گھٹ و گھٹ ایس امن پراسس دے مخالف نہیں سن۔

 پر ایس توں بعد کارگل ہو گیا تے ایس نال پاکستان انڈیا اک وار پھیر امن توں بہوں دور چلے گئے۔ انڈین خفیہ ایجنسی دے پردھان بی رامن ڈیفنس جنرل آف انڈیا وچ 2013دے سال اوس دور بارے گل کردے ہوئے لکھیا کہ اسی تے پہلاں ہی گجرال فارمولے توں تنگ ساں، پر واجپائی وی نہ مڑیا پر کارگل بعدوں اسی امن لابی نوں اپنے ملک وچ چن چن کے نکرے لا دتا۔ نو گیارہ دے اگلے مہینے انڈین پارلیمنٹ تے ہون والے حملے  اک ایسا ماحول بنانا شروع کیتا  جس وچ امن دی گل اکا گواچ گئی۔ دو ہدتیاں بعد سمجھوتہ ایکسپریس وی بند کر دتی جو شملہ معاہدہ پاروں1976وچ بڑی اوکڑاں بعد لہور امرتسر شروع ہوئی سی تے کئی وار ڈکی گئی سی۔ نو گیارہ بعد  اوسے مشرف جو ہن چوتھے مارشلا پاروں ڈکٹیٹر سی انڈیا نال دوستی دا کم چکیا، پر اوس نوں آگرے توں مٹی چٹ کے آنا پیا، ایہہ ایس گل دا سنیہا سی کہ امن  ہن نہں ہو سی۔ انڈیا نے طلبان تے افغان سرکار و چ سانگے ودھائے کہ اوس نوں لگدا ی کہ ہن چین مخالف ایجنڈے وچ اوس دی لاٹری نکل سکدی ہے تے اوہ کیوں امن ول جائے۔2013وچ لکھی اپنی چین بارے کتاب وچ ہنری کسنجر جس عالمی منظر نامے دا تقشہ وایا اوس وچ چین خلاف وڈا پاٹنر انڈیا ہی نوں لکھیا۔پہلی وار وزیراعظم بنن بعد وزیراعظم نریندر مودی دسمبر 2015وچ کابل توں واپسی تے اچانک لہو راپڑ گئے،تے نواز شریف نال ملے، ایہہ دس سالاں وچ کسی انڈین وزیراعظم دا پہلا دورہ سی پرایس نوں امن لئی ورتن دی تھاں نواز شریف خلاف ہی کم چکیا گیا۔ دو مہینے بعد پاک ایران سرحد توں اک بھارتی ایجنٹ کلبھوشن پھڑیجا گیا  تے ایرانی صدر دے پاکستان دورے تے اوس دا اعلان وی ہویا۔ انہاں حالات وچ امن دی گل گواچنی ہی سی تے اپوزیشن وی اپنا حصہ پایا۔

اینج جاپدا ہے کہ جنج سندھ طاس معاہدے تے چین بھارت جنگ وچ انڈیا دی مدد کرن دے باوجود پاکستان نوں امن نہیں ملیا سی تے گل انتہا پسنداں ول وگ گئی سی اینج ہی  کارگل  بعد  وی انڈیا وچ امن گواچ گیا، گل انتہا پسنداں ول ٹر گئی تے  پنج اگست وی مودی سرکار کردتا، انڈین میڈیا وی ایس دا شکار ہویا۔ اس دوران بس کرتار پور لانگا ہی اوہ پراجیکٹ سی جس نوں مودی امریکی مجبوری وچ قبولیا،

 نومبر 2018وچ کرتار پور راہداری دا فیتہ دوناں ملکاں وکھرا وکھرا کٹیا کہ راہداری بارے گل 1992 توں چلی سی تے نواز شریف دے دوجے دور وچ پکی ہوئی سی۔ ہن پاکستان وچ ایس دا فیتہ عمران خان کٹیا تے پرلے پاسے مودی ہوراں۔ راہداری اگلے سال شروع ہونی سی پر اوس توں ترے مہینے پہلاں مودی پنج اگست کردتا جس بعد امن دی امید پیدا ہون توں پہلاں ہی مڑوڑ دتی گئی۔ پنج اگست توں دو ہفتے پہلاں اوس  ویلے دے آرمی چیف قمر جاوید باجوہ تے عمران خان امریکہ دا دورہ کیتا سی جس وچ  امریکی صدر کہیا سی کہ کشمیر تے اوہ ثالثی کرے گا جس توں واپسی تے عمران خان بڑک لائی کہ اوس اک ہور ورلڈ کپ جت لتا ہے۔ پر اک پاسے مودی امریکی ثالثی نوں مداخلت کہہ دتا تے چودہ دناں بعد پنج اگست کردے وئے امن  نوں لت کرادتی۔

August 05, gave an opportunity to China and he said remember we are a party in Kashmir dispute.

 لگدا سی کہ امریکہ نے چین انڈیا جنگ وانگ اک وار پھیر پاکستان نوں گولی کروائی ہے تے ہوورے ایہہ ویکھدے ہوئے پہلی وار چین اعلان کیتا کہ کشمیر دے مسلہ وچ چین ثالث نہیں سگوں پارٹی ہے۔ 05اگست2019 بعد حالات ہور خرابی ول جا رہے جے، سندھ طاس معاہدے دی میٹنگاں نہیں ہوئیاں، جو تھوڑی بہت تجارتاں سن اوہ وی مک گیاں، انڈیا چاہندا ہے کہ پاکستان کشمیر نوں بھل جائے تے آزاد کشمیر نوں اپنا صوبہ بنا لے، دوجی صورت وچ اوہ پاکستان تے دہشتگردی دا الزام لاندا ہے۔ ہن اپریل 2025وچ پہل گام جو  سیاحاں تے حملہ ہویا  اوس دا الزام وی مودی ہوراں پاکستان تے تھوپ دتا، پاکستان کہیا ہے کہ عالمی پدر تے تحقیقاں کروا لو، پر مودی سرکار سندھ طاس معاہدے توں نکلن دی دھمکی دتی ہوئی ہے۔ پاکستان وی جواب دے دتا کہ پھیر اسی وی شملہ معاہدہ توں نکل جاواں گے۔ پہل گام بارے عالمی برادری نوں پاکستان دے ملوث ہون دا ثبوت دین دی بجائے انڈیا نے مئی وچ پاکستان خلاف دہشتگردی دی آڑاں وچ جارحیت کیتی پر عالمی میڈیا وچ کسی نے وی انڈین موقف نوں گھاہ نہ پائی۔ چین جم کے پاکستان نال کھلو گیا تے مغربی میڈیا انڈیا نوں جارحیت کرن والا لکھدا رہیا۔ جد پاکستان چینی جہازاں نال انڈین جہاز ڈگائے تے دو دن عالمی میڈیا ایس خبر نوں مشکوک کہندا رہیا  کیونجے خبر نال پاکستان دے نال نال چین دی وڈیائی وی ہوندی سی پر اخیر سب من گئے۔ دس مئی نوں ٹرمپ دی مداخلت تے سیز فائر ہو گیا تے ٹرمپ اک وار پھیر کشمیر تے ثالثی د ہشیار بیان دے دتا۔ امریکی مداخلت تے سیز فائر کرن والے مودی کہیا کہ اسی کشمیر تے مداخلت نہیں مناں گے۔ جنج پاکستان کارگل کیتا سی تے کشمیر ہائی لائٹ ہو گیا سی اینج ہی مودی جارحیت کردے ہوئے کشمیر نوں اک وار پھیر ہائی لائٹ کردتا ہے۔ پر ایس وار  لمیرے عرصہ بعد دوناں ملکاں وچ امن دی آواز اٹھاون والے وی  نظر آوندے رہے۔ سیز فائر ہون بعدوں وی لفظاں دی جنگ جاری ہے۔ پاکستان بار بار مذاکرات دا کہہ رہیا ہے، عالمی پدر د ی تحقیقات بارے کہہ رہیا ہے مگر بھارت نرا پاکستان دے دہشتگردی وچ ملوث ہون بارے ہی گل کررہیا ہے۔ جے انڈیا پہل گام دے ثبوت دتے ہوندے تے اوس دے بیانئیے نوں دنیا من لینا سی۔ دونوں ملک ایٹمی طاقتاں جے  ایس لئی دنیا ایس مسلہ نوں ہور نظر نال ویکھدی ہے۔ 21 دسمبر1971 دی قرارداد اپنی تھاں زیادہ اہم ہوندی جا رہی ہے۔ دوناں ملکاں دا مفاد ایہو ہے کہ مسلہ دوناں ہی رل مل حل کرن مگر فلسطین وانگ مسلہ کشمیر وی  حل کیتے بغیر اگے ودھنا اوکھا ہے تے گل عالمی مدخلتاں و ل ٹر رہی ہےْ

This article is written for Punjabi Daily Lokaai Published at 17 May 2025