Followers of Zia's language Policy & literature festivals ضیاالحق دے لسانی سجن اتے ادبی کانفرنساں

 

Followers of Zia's language Policy & literature festivals

It was dictator Zia ul Hoq who not only played sectarian card but also divided the most ancient & the biggest Pakistani Mother Tongue i-e Punjabi and introduced two new languages in 1981 census. Interestingly his diehard opponents PPP, Wali Khan, Rasool Bux Palijo, the Left groups (Excluding Major Ishaq)  and NGOs followed that policy since 1980s. Opposition of Punjabi is recorded in new International literary festivals too. Dividing the Punjab & Punjabi is part of a larger post 16 December 1971 project and it suited various conflicting groups/parties due to obvious reasons. 

وسیب تے وسنیک

ضیاالحق دے لسانی سجن اتے ادبی کانفرنساں

عامر ریاض

سندھیاں، پختوناں تے بلوچاں دے ضیا مخالف دھڑے کنج ضیائی لسانی بیانئیے دے چیلے بنے پئی ایہہ کہانی اپنی تھاں ساڈی اج دی تواریخ دا اوہ اونترا پیج ہیگا جس بارے گل کرنی لوڑی ہے پر میں پہلاں گل عالمی ادبی کانفرساں توں چھیڑاں گا۔۔۔ملک پاکستان وچ 2011 دے سال توں عالمی ادبی کانفرنساں دا ''نواں'' رومانس شروع ہویا کہ ادبی کانفرنساں تے تنظیماں تے پہلے وی سن پر ایہہ جو ''نواں'' کم 13 ورہیاں تو شروع ہویا اوس وچ عالمی تے مقامی ایجنڈیاں، چوہدراں تے انگریزیاں دا رعب وادھو سی۔ ایسے ہڑ وچ جداں پاکستان دی سب توں وڈی تے سب توں قدیمی پنجابی زبان نوں اوس دے مقام پاروں تھاں نہ ملی تے نویں ایجنڈے دی گھتیاں آپدے آپ کھلن لگیاں۔ ایس ہڑ نوں ڈکن لئی یار سجناں لیل پور عرف فیصل آباد وچ پنجابی سلیکھ میلے دی نیہاں وی اساریاں تے لنگھے 8 سالاں توں ایہہ پہلا پکا پنجابی ادبی میلہ یاراں بیلیاں تے لیل پور دے مقامی تاجراں دی مدد نال جاری ہے۔سائیوال وچ وی اجہی کوششاں ہوئیاں تے ایس توں بعد کجھ ہور پنجابی میلے وی چند ورہیاں توں شروع ہوئے جے۔عالمی ادبی میلیاں دی ریت وچ ملتان تے فیصل آباد وچ مائنس پنجابی میلے وی شروع ہوئے۔ جے اسی پنجابی دے حوالے نال گل کرئیے تے کراچی، لہور، اسلام آباد وچ ہون والے عالمی ادبی میلیاں وچ ضیائی لسانی پالیسیاں ول الار صاف نظر آندا ہے۔ ویسے تے پنجاب تے پنجابی نوں ٹارگٹ کرن دا کم ''بنگالیاں توں جان چھڈاون'' والے پراجیکٹ دے نال نال ہی کچھ پردھاناں شروع کر دتا سی کہ اوہ ایہہ جاندے سن کہ مشرقی بنگال نکلن بعد پنجابیاں دی گنتری دا تناسب بنگالیاں توں وی ودھ ہوئے گا۔ اخیر انہاں پردھاناں 1951 تے 1961 دی مردم شماریاں ویکھیاں سن کہ 1951 دی مانو گنتری وچ مغربی پاکستان(یعنی موجودہ پاکستان) وچ پنجابی بولن والیاں دی تعداد 63 اعشایہ 3 فیصد لکھی سی جو 1961 دی مردم شماری وچ 66 اعشاریہ 7 فیصدی ہو چکی سی۔

Census 1951

انگریز دی چنڈی بیوروکریسی اینٹی بنگالی مائنڈ سیٹ توں زیادہ ایس گل دی فکراں وچ رہندی سی کہ آبادیاں دے حساباں نال سب توں وڈے صوبے اتے ملک وچ سب توں زیادہ بولی جان والی مادری زبان والیاں نال کنج نمٹیا جائے۔ ایہہ مائنڈ سیٹ مشرقی پاکستان ٹٹن بعد وی جاری رہیا۔ ہن 16 دسمبر 1971 بعد جداں سال 1972 وچ ملک دی تیسری مردم شماری ہوئی تے اوس وچ مادری زبان دا سوال شامل ہی نہ کیتا گیا۔1972 دی مردم شماری والے کجھ افسر تے ہلے زندہ ہون گے کہ انہاں نوں پچھنا چاہیدا ہے کہ 1881 توں ہون والی 8 مردم شماریاں وچ ہر وار مادری زبان دا سوال پچھیا گیا تے 1972 وچ کیہہ ہویا؟ کیوں زبان جیسے مڈھلے سوال نوں مانو گنتری توں باہر رکھیا گیا۔پیپلزپارٹی دے دور وچ جداں بھٹو ہوراں دی سندھ، پنجاب تے مرکز وچ حکومت سی اوس ویلے ملک وچ چلدی نوآبادیاتی لسانی پالیسی نوں بدلن دا پردھان موقع سی، پر نرا سندھ وچ مادری زبان نوں منیا گیا کہ سندھ وچ انگریز دور توں سندھی سکولاں وچ پڑھائی جاندی سی پر ایوبی دور وچ ایس نوں ڈکیا گیا سی،بھٹو دور دے شروع وچ پختون تے بلوچ لیڈر ویسے ہی مغربی پاکستان دے چار ملک بناون دے سفنے وچ ویلہ گنوایا اتے ملک معراج خالد، حنیف رامے پنجاب دے وزیراعلی بنن بعد وی پنجابی دا کم نہ کیتا۔1973 دے آئین وچ قومی زبان دے آرٹیکل 251 وچ ''سی'' نمبر رلایا جس وچ صوبیاں نوں مادری زباناں لاون دی اک ماڑی پر ہشیار شق وی پائی اتے مادری زباناں دے بورڈ وی بنائے، سرکاری پدر تے پنجابی، سندھی، پشتو، بلوچی اتے براہوی نوں منیا گیا مگر انہاں بورڈاں وچ پنجابی نوں توڑن دی گل ہلے شامل نہیں سی۔پنجابی زبان والیاں نوں ایم اے پنجابی لاون نال کراہے پایا گیا جس نال پنجابی دی لہر نوں فیدہ گھٹ تے نقصان زیادہ ملیا۔ پر 1981 دی مانو گنتری وچ ڈکٹیٹر جنرل ضیا نے کھل کے پنجابی توڑن دا اعلان کیتا تے دو نویں زباناں دا ایس مردم شماری وچ وادھا کیتا اتے دوناں دا ٹیچا پنجابی زبان نوں توڑنا سی جس وچ اک سرائیکی سی تے دوجی ہندکو۔چیتے رہے کہ بھارت وچ وی پنجابی توڑن لئی ایہو دو مونہی پالیسی چلی سی جداں پٹیالے دے آل دوال بولی جان والی پنجابی نوں ہریانوی اتے جموں وچ بولی جان والی پنجابی نوں ڈوگری آکھوایا گیا سی۔پاکستان دے انگریزی میڈیم سکولاں وچ تے پنجابی دا اک ہور ٹوٹا کردے ہوئے پوٹھوہاری دی گل ویکئی سالاں توں ہو رہی ہے۔اونج تے پختون بلوچ قوم پرست ڈکٹیٹر ضیا نال 5 جولائی 1977 توں ہی راضی سن، پر جداں ڈکٹیٹر نے 90 دناں وچ الیکشن کروان دا آکھیا تے ایس توں مکرن وچ اوس دی مدد اینٹی سٹیبلشمنٹ ولی خان ہی کیتی سی۔ خان عبدالولی خان ڈکٹیٹر ضیا الحق دی سیاسی مدد کردے ہوئے الیکشن توں پہلاں احتساب دا نعرہ لایا جس بعد الیکشن کئی سال ملتوی ہی رہے۔ویسے جداں میں اپنے یار، پنڈی وچ پنجابی مورچہ دے پردھان اقبال بالی دے گھر یوسف مستی خان داعوامی جمہوری فورم لئی انٹرویو کیتا تے اوس بلوچ قوم پرست رہنما نے وی ضیا الحق نوں بلوچاں لئی نجات دہندہ قرار دتا سی۔

 1980 دے دہاکے وچ پنجاب، پنجابی تے پیپلزپارٹی خلاف پختون، بلوچ تے سندھی قوم پرستاں وچ تال میل دی کہانی اپنی تھاں دلچسپ ہے جس نوں جلد لکھا ں گا کہ ایتھے تے نرا لسانی بیانئیے تے ہی گل کرنی ہے۔ ضیا الحق پنجابی نوں توڑن دی جس پالیسی دی نیہاں 1981 دی مانو گنتری وچ رکھی اوس نوں ضیا مخالف رسول بخش پلیجو، ولی خان اتے لیفٹ دے گروپاں کیوں چکیا؟ایم کیو ایم تے ایس نوں چکنا ہی سی کہ اوہ ضیائی پیداوار وی سی تے تے ایہہ وی جاندی سی کہ 67 فیصدی پنجابیاں نوں مادری زبان مل گئی تے اردو دا کیہہ بن سی۔ بعد وچ این جی اوز وی ایس نوں اپنے ایجنڈیاں وچ شامل کیتا؟ پھیر ریاستی پدر تے یونیورسٹیاں وچ ایس نوں تھاں ملی، اکیڈیمی آف لیٹر ورگے سرکاری اداریاں نوں وی پنجابی توڑ پراجیکٹ تے لایا گیا۔ہن تسی انہاں عالمی میلیاں دے کیتے سیشناں دا ریکارڈ ویکھ لو، اول تے انہاں وچ اردو دی تھاں وی درشنی پہلوان دی ہے پر جتھے پنجابی دی گل کرو اتھے عالمی ادبی کانفرنساں دے پردھان سرائیکی کارڈ وکھاندے جے، کراچی وچ تے پیپلزپارٹی دی سندھ سرکار دی مالی مدد نال ایسی عالمی ادبی کانفرنساں وی ہوئیاں جنہاں وچ ملک دی سب توں قدیمی تے وڈی مادری زبان دا اک سیشن وی نہیں سی پر اوس نوں توڑن والی زباناں دے سیشن سن۔ جداں سیکولر اکھوان والے آپ مذہب/فرقہ کارڈ کھیلن تاں پھیر دھرمی سیاستاں رچاون والیاں نال کیہہ گلہ کہ جداں ضیا مخالفاں وی ضیا لسانی پالیسیاں تے عمل جاری رکھیا ہے تے ضیا حمائیتیاں نال کیہہ گلہ؟ زباناں توڑن نال ادب تے کلچر نوں تقصان ہی پہنچے گا۔پنجابی توڑ پراجیکٹ نوں جداں ادبی حمام دستے وی چلاون گے اتے ملک دی سب توں پرانی اتے وڈی زبان خلاف بیانئیے اگے کرن گے تاں پاکستانی ادب،فوک کلچر تے مادری زباناں بارے انہاں دے تمامتر دعوے آپ گھجل ہو جاندے جے۔باقی گویڑ تسی آپ لاو۔

The article was published in Punjabi Daily Lokai at 11 December 2024

To read Lokai online Click Here

کجھ پرانی لکھتاں دے لنکاں لئی تھلے کلک کرو

علامہ اقبال تے پنجاب

الودگیاں شہر وچ جے یا پالیسیاں وچ؟ چکر نہ دیو

16 December One Date Two Incidents: Are we ready to revisit?

Punjab and Colonialism: Revisit Language Narrative First

 

Punjab and Colonialism: Revisit Language Narrative First

British colonial masters left our lands in 1947, partly due to consistent struggle by various groups and individuals and partly due to shifting of world powers (14 August 1941 Atlantic Charter) but due to various colonial narratives the heat of colonialism still pinching us since 77 years. It is hard to deconstruct impact of colonialism with Oxford knowledge and English language. Without knowing the strengths and weaknesses of Pre-British Punjab & its surroundings it is hard to understand the lands itself. The knowledge about past is in oral knowledge traditions (mostly in Punjabi) and you may also check it in various classical languages like Palli, Sanskrit, Turkish, Persian and Arabic. The other important point is to deconstruct colonial language narrative that divided our languages, scripts and dialects on the basis of religion (Hindi for Hindus, Urdu for Muslims and Punjabi for Sikhs only). As we witnessed a massive transition from Oral to written during colonial times so it pluted, deleted many things. Even we cannot find many books in original form such as Indica and History of Hind and Sind" popularly known as (Chach Nama) many waorks of Punjabi Jogi/Sufi poets are largely missing etc. On top of it Dictionaries of various indigenous languages were written during colonial times and it still carry many weaknesses and biases. If we failed to fix these issues in last 77 years in South Asia, we cannot blame others only. Punjabi written in Gurmukhi during last 77 years is a fine example. The Punjabi written in Gurmukhi after 1947, is totally changed by Hindi cum Sanskrit interventions and that is why two young Punjabis cannot communicate with each other today. In a way, it is continuation of anti people colonial language policy. 

Here is audio, video recordings of a session in a Punjabi Conference held at Lhore from 18 to 20 November 2024. In video you can watch few clips and in audio you can listen the complete discussion of the session Punjab and Colonialism

Lhore Darbar was the last independent Kingdom conquered by the colonial masters at 29th March 1849 and after it colonial masters took various steps to control the region. Using knowledge for colonial and post colonial control was the biggest project and in below you can yourself check it. 

In the 20th November 2024 session , Dr Arooj Ahsan was moderator and other than me, Dr Kanwal Khalid and Dr Zaheer Watto were speakers. 

Click and watch few video clips of the session

Another clip of the discussion

Listen the discussion by clicking here

Further things you may interest in

Some Stray thoughts regarding Mid August 1947 events & unheard story of a Punjab Assembly document ( A radio show)

Our anti-Punjab clamour — 1 —Aamir Riaz Daily Times

Punjab & Iqbal

وسیب تے وسنیک

علامہ اقبال تے پنجاب

عامر ریاض

پنجاب تے پنجابی اوہ دو اکھاں جے جس پاروں اساں پنجابی عوام، پنجاب دے وسنیکاں اتے پنجابی وسیب بارے بھرنویں گل کر سکدے ہاں۔اج جداں ملک پاکستان وچ پنجاب تے پنجابی دواں تے حملے جاری جے اتے پنجابی زبان تے پنجاب دے ٹوٹے کرن دی دو مونہی لہراں ہشیاریاں نال چلائی جا رہیاں جے تے سوچیا کہ علامہ اقبال دے 147ویں جنمی دیہاڑ تے پنجاب اتے پنجابیاں بارے انہاں دی گل چھوئی جائے۔ 

علامہ ہوری 1877 وچ پنجاب دی قدیمی تجارتی لانگے سیالکوٹ جمے سن جس نوں 1850 وچ پنجاب بارے کتاب لکھن والے گنیش داس ہوراں پنجاب دے 365 محالاں (ایسٹیٹ) وچوں آپسی جڑے ہوئے چار تجارتی پردھان محالاں وچوں اک لکھیا ہیگا سی۔ علامہ ہوری 1938 وچ پورے ہو گئے سن کہ 19ویں صدی دے اخیری دہاکے وچ جداں اوہ جوان ہورہے سن تے انگریزاں نوں پنجاب تے قبضہ کیتے 40 سال لنگھ چکے سن اتے ''فارسی مکاو تے اردو ہندی لاو'' پراجیکٹ چل رہیا سی، پنجاب وچ مسلم، ہندو، سکھ پاڑ وی ایس نال جڑیا پراجیکٹ سی جو سیاستاں، تعلیم، عدالتاں ہر تھاں چل رہیا سی۔ جیمز مل دے پوچھل بردار تواریخ نوں ہندو دور، مسلم دور تے سکھ دور وچ ونڈن نال اونترا ہشیار گھما چلا رہے سن۔ 

ایہہ گل وی پکی سی کہ پنجاب اتے اوس توں پراں دی تھاواں وچ مسلم گنتری کئی سو سالاں توں وداھو سی جس دا سانگا ترکماناں تے ایرانیاں نال جڑیا سی۔500 سال پہلاں جداں پنجاب وچ جمے بابا نانک ہوراں ہندو مسلم ایکتا دی گل پنجابی وسیب وچ کیتی سی تے ایس دا ایہو مطلب سی کہ پنجابی مسلماناں دی گنتری 16ویں صدی تک بہوں ودھ چکی سی، بابا نانک ہوراں دی ایس سمجھ نوں انہاں دے دھرمچیاں پر چیتے نہ رکھیا۔

سن 47 وچ پنجاب دی ونڈ توں پہلاں 1941 دی اخیری مانو گنتری (مردم شماریاں) دس رہی ہے کہ پنجاب وچ 57 اعشایہ اک فیصد مسلمان، 22 فیصد ہندو، 11 فیصد سکھ تے باقی شیڈیول کاسٹ(مصلی وغیرہ)، مسیحی تے دوجے 9 اعشایہ 9 فیصد سن۔ جس برٹش پنجاب وچ اقبال ہوری جمے سن اتھے تے پنجابی مسلمان ہور وادھو سن کہ 1877 وچ پشور، ہری پور ہزارہ، ڈی آئی خان، کاغان،سوات ورگیاں پنجابی تھاواں سب برٹش پنجاب وچ ہی سن۔ پھیر جداں 1901 وچ انگریز دی فرنٹئیر فارورڈ پالیسی پاروں افغانستان ملک تے ڈیورینڈ لین بناون بعد فاٹا تے صوبہ سرحد بنایا گیا تاں کئی ساریاں پنجابی تھاواں نوں قبائلی تھاواں نال جوڑ کے صوبہ سرحد بنایا گیا جس نال پنجاب وچ پنجابی مسلماناں دا تناسب گھٹ کے 56 فیصد رہ گیا۔ ایہہ اوہی دور سی جداں برٹش انڈیا وچ ووٹاں تے اسمبلیاں دا سلسلہ وی 20ویں صدی دے پہلے دو دہاکیاں وچ شروع کیتا گیا سی کہ ایس پاروں دھرمی تناسب دی چوکھی اہمیتاں بن رہیاں سن۔نوکریاں، سکول کالج داخلے تے اسمبلیاں دی سیٹاں تیک ایس نوں سامنے رکھدے ہوئے پردھان فیصلے ہون لگے سن۔

انگریزاں بکسری جنگ (1764) وچ ہندوستانی تھاواں تے قبضہ کرن توں پہلاں ہی بنگالی ساحلی شہر کلکتے نوں اپنا مرکز بنایا سی پر اوس دی نظراں کابل توں پراں دریائے آمو (آکسس) تے سن جس لئی اوس نوں پنجاب چاہیدا سی، 19ویں صدی دی برٹش اسمبلی دی کاروائیاں آن لائن موجود جے اوس وچ ایہہ گل تسی آپ پڑھ سکدے ہو۔1803 وچ ایہو سوچ کے انگریزاں دلی تے پکا قبضہ کر لتا سی پر اوس ویلے تیک گجرانوالے دا رنجیت سنگھ لہور دربار دی ناں نال اک آزاد بادشاہت کھڑی کر چکیا سی جس ترکماناں تے انگریزاں دوناں نوں ساڈی تھاواں تے قبضے توں پورے 50 سال ڈکی رکھیا سی۔ پر اقبال ہوراں دے جمن توں 28 سال پہلاں ہی لہور دربار (پنجاب) تے قبضہ ہو چکیا سی، انگریز فارسی مکا چکیا سی، ہندواں لئی ہندی، مسلماناں لئی اردو تے سکھاں لئی گورمکھی لپی وچ پنجابی دے گھمے وی چل رہے سن۔انگریزاں دے بنائے سکولاں وچ سکھاں لئی گورمکھی لپی وچ پنجابی 1947 تیک پڑھائی جاندی رہی کہ ساڈے یار ظفر اقبال مرزا 1943 وچ سنٹر ماڈل سکولے آپ غلطی نال اوس پنجابی کلاس وچ داخلہ لتا سی کہ اوہ قصہ پھیر لکھاں گا۔ 

انگریز سرکار دے ملازم ڈبلیو جی لاٹنر ہوراں پنجاب وچ انگریزاں توں پہلاں پھیلے پنجابی فارسی سلسلے دا بھرنواں ذکر کیتا ہے جس نوں انگریز ہشیاری نال مکایا تے اوس نوں رگیدن لئی فارسی خلاف کئی اکھان وی چلائے تے پنجابی دی شاہ مکھی لپی نوں دیس نکالا دتا جیہڑی پنجابی مسلماناں دے بہوں نیڑے سی۔پنجاب وچ اردو پراجیکٹ ویسے تے 1854 دی ووڈز رپورٹ توں شروع سی پر اردو نوں عدالتی تے دفتری زبان 1865 وچ بنایا گیا تے ایس پراجیکٹ دا خاص نشانہ پنجابی مسلمان سن اتے سکھ مسلم جھیڑے ایس دا   میدان سی۔ایس اوکھے ویلے وچ ہی اقبال ہوری جمے سن۔

 20ویں صدی دے پہلے چار دہاکے ایس گھنجل دار سیاستاں دا اوہ الارچلدا رہیا جس وچ دھرمی گنتری تے تناسب دا لشکارا وادھو سی۔بنگال پریڈنسی دی ونڈ(1905)، اوس خلاف بنگلہ ہندو قوم پرستیاں دی لہر تے ایس وچوں دسمبر 1911 وچ مسلم اکثریتی صوبہ بنگال دا بننا تے کلکتے دی مرکزیت مکاندے ہوئے پنجاب نیڑے دلی وچ برٹش انڈیا دا نواں مرکز بنانا، دریائے آمو ول ودھن دی اوہ سیاستاں سن جس تے اوس ویلے وچ اقبال ہوراں دی پوری نظر سی۔ ایس نوں ڈکن لئی جنج بنگالی ہندواں دھرم تے قوم پرستیاں دا رلواں چورن بنایا اوہ انگریز مخالف لہر نوں وی چمڑ گیا۔ تاں ہی 13 دسمبر 1911 نوں عطیہ فیضی نام لکھے خط وچ علامہ ہوراں ایہہ شعر لکھیا۔۔۔۔ مل گئی بابو کو جوتی۔۔۔اور پگڑی چھن گئی۔

 صوبہ سرحد بنن نال پنجابی ہندو خش سن کہ پنجاب وچ مسلم گنتری گھٹ ہوئی ہے پر 1911 دی مانو گنتری وچ جداں سکھاں وچ دھرمی جاگرتی ودھی تے انہاں اپنے آپ نوں ہندواں دے فرقے دی تھاں وکھرے دھرم دے خانے وچ لکھوایا تے پنجابی ہندواں نوں جھٹکا لگیا۔گنتری تے تناسباں دے ایس گھمن گھیر وچ 1916 دا ہشیار تے مطلبی لکھنو پیکٹ آیا جس بڑی ہشیاریاں نال اک پاسے دھرمی چوناں دا اصول من لتا تے دوجے پاسے اقلیتاں دی آڑاں لیندے ہوئے ویٹج دا ہشیار گھماں بنایا جس نال اک وار پھیر پنجابی تے بنگالی مسلماناں دی گنتری نوں گھٹایا گیا۔ محمد علی جناح، میاں فضل حسین ورگے کئی مسلمان لیڈر چکر وچ آ گئے پر حکیم اجمل خان، میاں شفیع تے علامہ اقبال ورگیاں ایس نوں رگیدیا۔ ہشیار ویٹج فارمولے نال مسلم اقلیتی صوبیاں جنج یوپی وغیرہ دی مسلم اقیلتاں تے پنجاب وچ سکھاں اتے سندھ تے صوبہ سرحد وچ ہندواں نوں فیدے ہو ئے۔پر جیہڑا تقصان پنجابی تے بنگالی مسلماناں نوں ہویا اوس ساڈی اگلے 31 سالہ سیاسی لہر تے بہوں اثر پایا۔پھیر 1919 دی چیمسفرڈ ریفامز راہیں گورنمنٹ آف انڈیا ایکٹ 1919 وچ اوس ہشیار لکھنو پیکٹ نوں شامل کر لتا گیا یعنی انگریز حاکماں تے سٹیبلشمنٹ وی مہر لا دتی کہ پنجاب تے بنگال وچ مسلم اکثریتاں منظور نہیں۔ایہو اوہ ویلہ ہے جس وچ پنجابی مسلمان خلافت تے ہجرت جیسی ہشیار دھرمی گھٹ انگریز مخالف لہراں وچ وی وگ گئے کیونجے انہاں نوں لگدا سی کہ 1901 توں انہاں نال زیادتیاں ہو رہیاں جے تے ہورے بنگالی ایکتا والی دھرمی قوم پرست سیاست نال اوہ ایس نوں ڈک لین گے، اقبال ہوری مگر اینہاں لہراں توں پراں ہی رہے کہ مسلم شناختاں تے زور دین دے باوجود اوہ اجہی لہراں نوں مسلیاں دا حل نہیں سمجھدے سن۔

 1922 تیک چترنجن داس (سی آر داس) جیسے بنگالی لیڈراں نوں وی چیتا ہو گیا کہ لکھنو پیکٹ دے دستخطی ہوکے انہاں پنجابی تے بنگالی مسلماناں نوں اوتاولا کیتا ہے تے انہاں کلکتے دا پہلا مئیر بنن بعد 1924 دے سال بنگالی مسلماناں نوں 50 فیصد سیٹاں دتیاں اتے اپنے دونوں بالکیاں  نیتا جی سبھاش چندر بوس تے حسین شہید سہروردی نوں وی لکھنو معاہدے توں پراں رہن دا سبق دتا۔ کانگرس لکھنو پیکٹ تے پکی رہی تے سی آر داس تے موتی لال کانگرس توڑ کے سواراج پارٹی بنائی تے لکھنو پیکٹ تو منہ موڑ لتا۔اوسے دور وچ لکھنو پیکٹ نال جڑن پاروں مسلم لیگ وی دو ٹوٹے ہوئی تے اقبال ہوراں میاں شفیع نال مل کے وکھری مسلم لیگ بنائی۔ ہلے قائد اعظم لکھنو پیکٹ نال ہی جڑے سن جداں 1926 وچ اقبال ہوری پنجابی شاعر لال دین قیصر دی چلائی 56 فیصدی لہر نال وی جڑے جو پنجابی مسلماناں نوں پنجاب وچ 56 فیصد حق دوان دی گل کر رہی سی۔ ایسے سال علامہ ہوری لہور توں پنجاب اسمبلی دے ممبر بنے تے انہاں دی تقریراں تے بیاناں والی 1944 دی کتاب گواہ ہے کہ انہاں سکھ جھیڑیاں تے لکھنو پیکٹ نال جڑی منفی سیاستاں بارے کھل کے گل چکی۔ سی آر داس بعد میاں فضل حسین تے قائداعظم وی 1920 دے دہاکے دے دوجے ادھ تیک لکھنو پیکٹ توں پراں ہٹے تے انہاں نوں اقبال ہوراں دی گل مننی پئی۔ کانگرس 1928 دی نہرو رپورٹ وچ وی جداں لکھنو پیکٹ توں نہ مڑی تے انہاں وچوں پنجابی مسلماناں دی اک وڈی ٹہانی وکھری ہوئی تے انہاں مجلس احرار بنائی۔ ماسٹر تاج دین انصاری ہوراں ایہہ کہانی لکھی ہے جو نوجوان بھارت سبھا توں احرار وچ رلے سن۔اوسے دور وچ پنجاب اسمبلی دی تقریراں گواہ جے کہ قبال ہوراں سر چھوٹو رام اسمبلی وچ مہاجن تے بنئیے خلاف گلاں کیتیاں، پنجاب دے کانگرسی بنئیے خلاف وی گل نہیں کردے سن۔

جداں دسمبر 1929 وچ اقبال ہوراں آلہ آباد جاکے خطبہ دتا تےاوس وچ مسلم اکثریتی صوبیاں نوں برٹش انڈیا یا برٹش انڈیا توں باہر نیم خودمختاریاں دین دی گل چھوئی کہ ایہہ گل انہاں نہرورپورٹ والیاں اگے وی رکھی سی پر انہاں نوں ایہہ گل نہ سمجھ آنی سی نہ آئی۔ایہہ ویلہ ہے جداں اقبال ہوری صوبائی خود مختاریاں دے حق وچ ہو چکے سن تے ایس دا ثبوت شفیع لیگ بناون توں پہلے انہاں دا استعفی ہے جس وچ انہاں آل انڈیا مسلم لیگ دی قرارداد تے تنقیداں کردے لکھیا کہ ایس وچ مکمل صوبائی خودمختاریاں دی گل نہیں ہے تے میرا استعفی قبولو۔ 1928 دے سال وی سائمن کمیشن رپورٹ دے اوس حصے نوں انہاں چنگا آکھیا سی جس وچ صوبائی خودمختاریاں دی گل سی تے باقی حصے تے تنقید کیتی سی۔ ایہہ سب ریکارڈ دا حصہ ہے تے 1944 والی لطیف شیروانی دی کتاب وچ رلتی وی ہے۔مسلم اکژریتی صوبیاں دی نیم خودمختاری دی گل کردے ہوئے اقبال ہوراں انہاں صوبیاں وچ دھرمی ونڈ یا دھرمی انتقال آبادی دی کوئی گل نہ کیتی سی سگوں پنجاب تے پنجابیاں دی طاقت دی گل کردے ہوئے پنجابیاں دی فوج وچ گنتری دی مثال دتی سی جو اوس ویلے 54 فیصد سی۔ انہاں لکھیا سی کہ جے رائل برٹش آرمی وچ رلے 19 ہزار گورکھیاں نوں نیپالی منیا جائے تے رائل برٹش آرمی وچ پنجابیاں دی گنتری 62 فیصد ہے اتے جے ایس وچ صوبہ سرحد تے بلوچستان دے 6 ہزار شامل کرو تے ایس خطے وچ ساڈی گنتری ہور وادھو جے۔ایس گنتری وچ سکھ تے ہندو پنجابی وی شامل سن

مسلم اکثریتاں توں انکار۔۔۔۔۔۔۔ ۔

 لکھنو پیکٹ توں چلی لڑائی، 1932 دے کمیونل ایوارڈ تیک پورے 16 سال چلی کہ اقبال اپنے الہ آبادی خطبے وچ وی لکھنو پیکٹ نوں اینج دا کھڈا کہیا جو گھاہ نال ڈھکیا سی، ایہہ گھاہ اقلیتاں دی حقاں دا ہشیار ورتارا سی۔ پنجابی تے بنگالی مسلماناں دی سیٹاں 1932 دئ کیمونل ایوارڈ وچ کجھ ودھیاں پر 56 فیصد دی تھاں پھیر وی 49 فیصد ہوئیاں جو 1919 توں 40 فیصد توں وی گھٹ سن۔ اینج ہی کمیونل ایوارڈ بعد بنگالی مسلماناں دا کوٹہ وی 48 فیصد ہو گیا جو 52 فیصد سن۔کالجاں وچ داخلے تے نوکریاں وی ایسے تناسباں نال گھٹ سن۔ ایہہ پنجاب دا پردھان مسلہ سی کیونجے 56 فیصد پنجابی ایس دا شکار سن۔ 1932 دے سال اقبال ایس بارے بہوں لکھیا اتے 1916 توں 1932 وچکار انہاں سکھاں دی ڈیمانڈاں دے حق وچ گل کیتی تے نال نال انہاں نوں کہیا کہ تسی لکھنو پیکٹ دی حمائیت بند کرو، 1932 وچ اقبال ہوراں سرداراجل سنگھ، سردار سر جوگندر سنگھ دے جواب دیندے ہوئے کہیا کہ تسی پنجاب وچ مسلم اکثریتاں دے حق نوں منو تے اسی تہاڈے دھرمی حقاں لئی ہر حد تیک جاواں گے۔ سکھ لیڈراں نال کمیونل ایوارڈ ویلے اقبال دی خط پتراں دا حوالہ وی ایس کتاب وچ موجود ہے۔ 

اینج ہی جداں آل انڈیا مسلم کانفرنس نے کمیونل ایوارڈ توں پہلاں سکھ مسلم مسلے تے شملہ وچ قراردا منظور کیتی تے اقبال انہاں نوں وی اگست 1932 وچ جواب دیندے لکھیا کہ مسلم اکثریت نوں مننا پہلا کم ہوئے گا۔ ایس دوران عبدالمجید سندھی، مونا ابولکلام آزاد تے کئی کانگرس حمائیتی مسلماناں بمبئی تے لکھنو وچ مسلم اکٹھ بلا کے پنجابی تے بنگالی مسلماناں نال ہون والی زیادتیاں نوں بھلدے ہوئے قرارداداں لیاون دی کوششاں کیتیاں پر اقبال ہوراں عبدالمجید سندھی سنے سب نوں ٹیلی گراماں تے پتراں راہیں کہیا کہ پنجابی تے بنگالی مسلماناں نال ہون والے دھرو دا حصہ نہ بنو۔اقبال ہوراں دے نال نال احرار وی تحفظاں دے نال کمیونل ایوارڈ نوں منیا تے مطالبے کیتے کہ ساڈی گنتری دے حساباں نال سانوں کوٹے دیو۔ میاں فضل حسین وی انہاں نال سن کیونجے ایہہ ادھے توں وادھو پنجابیاں دا پردھان مسلہ سی۔ علامہ ہوری مسلم شناختاں دی گل وی کیتی، عالمی مسلم برادری دی گل وی کیتی پر انہاں پان اسلام ازم نوں نہ منیا کہ ایہہ اوہ گل ہے جس دا ذکر پاکستاب بنن بعد اقبال نوں چکن والے نہیں کرنا چاہندے

 سیاسی پان اسلام ازم دا کوئی وجود نہیں۔۔ 

یونیسٹ پارٹی آف پنجاب دے میاں فضل حسین 1933 وچایہہ بیان جاری کیتا کہ سیاسی پان اسلام ازم دا کوئی وجود نہیں۔ ایس بیان دی حمائیت کردے ہوئے علامہ ہوراں دا 19 ستمبر دا بیان کتاب وچ دتا ہے جس وچ اقبال ہوراں لکھیا '' میاں فضل حسین صحیح آکھدا ہے کہ سیاسی پان اسلام ازم دا کوئی وجود نہیں، جے ایہہ ہے وی تے نرا انہاں دے دناغان وچ ہے جنہاں ایہہ اصطلاح گڑھی جے یا ایہہ ترکی والی سلطان عبدالحمید دا سفارتی ہتھیار سی۔پان اسلام ازم دی اصطلاح نوں جمالالدین افغانی نال جوڑیا جاندا ہے پر اوس نے وی دنیا بھر دے مسلماناں دی اک سیاسی ریاست بناون دی کوئی گل نہیں کیتی۔ ایہہ اہم ہے کہ اسلام دے حوالے نال ایہہ اصطلاح عربی، ترکی تے فارسی زباناں وی نہیں ورتی گئی''۔اپنے ایس بیان وچ اقبال ہوراں لکھیا کہ میاں فضل حسین دی انڈین مسلماناں نوں درست نصیحت کیتی ہے کہ اپنے پیراں تے کھلو جاو۔ 

اقبال ہوراں کئی پتراں وچ فلسطینیاں دی حمائیت وی کیتی پر انہاں ہندواں، سکھاں، یہودیاں دے دھرمی حقاں دے خلاف جھنڈا نہیں چکیا۔ سکھاں نال انہاں دا ایہہ مکالمہ کہ تسی پنجاب وچ پنجابی مسلماناں دی اکثریتان نوں منو، اک جمہوری تے پنجابی مطالبہ سی 

شیخا، ساڈھے نال دھرو ہو گیا 

میرے والد شیخ ریاض الدین دا اک قصہ لکھ کے میں ایہہ لکھت پوری کراں گا۔ انہاں مینوں دسیا کہ سن 47 بعد ہورے 1960 دے نیڑے، ماسٹر تارا سنگھ پاکستان آئے تے انہاں میرے دادے شیخ حسام الدین نال ملاقات وی کیتی۔ میرے والد دسیا ''جداں اک سرکاری ہرکارے ساڈے گوالمنڈی والے گھر آ کے تیرے دادے نوں دسیا کہ ماسٹر ہوری ملنا چاہندے جے تے تیرے دادے آکھیا کہ اگے ہی سرکاری ہرکارے میرا بوہا نہیں چھڈ دے ہن اوہ ہور چھاونی پان گے''۔ میرے والد اوس دن دا ذکر وی کیتا جداں ماسٹر ہوری ملن آئے تے کہیا '' ماسٹر تارا سنگھ نال تیرے دادے دی ملاقات کئی سالاں بعد ہو رہی سی، امبرسر وچ تے ملدے ہی سن،جیسے ہی دوناں دا آمنا سامنا ہویا تے ماسٹر تارا سنگھ فی البدیہ آکھیا شیخا، ساڈھے نال دھرو ہو گیا، ایہہ جملہ ماسٹر ہوراں اتھرواں نال بولیا تے تیرے دادے اوس دا ہتھ پھڑ لتا۔ کڈا چر دونویں چپ رہے''۔

 میں سوچدا ہاں جے سکھ پنجابیاں سنے ماسٹر تاراں سنگھ اقبال ہوراں دی گل من لتی ہوندی اتے مسلم وادھو گنتری نوں پنجاب وچ منیا ہوندا تے نہ ہی سکھاں نال دھرو ہوندا نہ ہی پنجاب نال ایہہ واپردی۔

روز وار ''لوکائی'' لئی لکھی لکھت ۔۔ 9 نومبر 2024

Email aamirriaz1966@gmail.com

 

 For reading Daily Lokai, Click here

 

الودگیاں شہر وچ جے یا پالیسیاں وچ؟ چکر نہ دیو

 

وسیب اتے وسنیک

الودگیاں شہر وچ جے یا پالیسیاں وچ؟ چکر نہ دیو

عامر ریاض

30 Oct 2024, Daily Lokai

اکتوبر دی28 توں اگلے سال جنوری دی31 تیک یعنی 95توں زیادہ دناں تک میرے شہر لہور دے سرکاری تے پرائیوٹ سکول  اونتری ”سموگ“ پاروں ہر روز پونے نو وجے کھلن گے۔چھٹی دا ویلہ اوہی رہے گا ایس لئی سب خش وی جے۔ایہہ فیصلہ محکمہ سکول ایجوکیشن پنجاب کیتا جس نوں کجھ سالاں توں ڈونراں دی مداخلت پاروں ”سکولز“ لکھنا شروع کیتا گیا ہے۔ویسے ایہہ ''سکولز'' لکھنا وی الودگی دی ہی اک قسم ہے مگر اجہی مداخلتاں بارے پھیر لکھاں گا۔  پنجاب دے سکول ایجوکیشن محکمے نے ایہہ فیصلہ  ماحولیات یعنی انوائرمنٹ دی وزارت دی  ہدایتاں پاروں کیتا جے۔ٓآون والے ویلے وچ، وفاق تے صوبیاں وچ ایہو وزارت پردھان ہوئے گی کیونجے موسمیاتی وٹاندرے یعنی کلائمٹ چینج لئی ہر کوئی لمے ڈالر، پاونڈ دے رہیا جے۔ات گردیاں  دی مخالفتاں وانگ اسی موسمیاتی وٹاندرے نوں وی  پردھان عوامی مسلے سمجھدے ہاں پر سانوں ایہہ وی چیتا ہے کہ جے پالیسیاں نرا ڈالر، پاونڈ لین لئی بنن تے انہاں وچ خیر نہیں پیندی۔ پر گل تے سموگ دی چھوئی سی جس پاروں سکولاں دے بالاں دے کئی گھنٹے گھجل ہون گے۔سوال تے ایہہ ہیگا کہ ایہہ اونتری سموگ کدوں آ ٓئی؟ کتھوں آئی؟ ایس دا کارن کیہہ ہیگا؟

لہور دا جم پل ہون پاروں ایہہ تے سانوں پتہ ہیگا کہ ستر تے 1980 دے دہاکیاں وچ سموگ نہیں ہوندی سی۔گوالمنڈی توں ایمریس روڈ تے ڈان باسکو سکول جاندے ہوئے یا  منٹو پارک دے سوئمنگ پول یا لارنس گارڈن جاندے ہوئے سن  چوہتر توں چھیاسی تیک ایہہ بماری کدی نہ ویکھی۔1990 دے دہاکے دے اخیری سالاں توں ایہہ گلاں سنیاں تے نویں صدی دے دوجے دہاکے وچ کم چوڑ ہویا۔بسنت وانگ ایس مسلہ تے وی  پرائیوٹ میڈیا مسلسل کھجاں مار رہیا ہے تے سارا الزام  لوکائی یا عوام تے دیندے ہوئے رانجھا راضی کر رہیا ہے۔ فصلاں دی آلتو فالتو جھاڑ نوں اگ لاون دا کم تے پہلے وی ہوندا سی پر میڈیا لوکاں دے نال نال سارا الزام اگ لاون تے لاندا ہے۔کیوں؟  کیہہ کجھ لکاون دا مسلہ ہے؟کس نوں بچاون دا آہر جے؟  نکمی یونیورسٹیاں، دو نمبر پی ایچ ڈیاں تے کوڑ کھوجی (تحقیقی) اداریاں پاروں ساڈے کول  اپنی تھاواں دی ماحولاں بارے کوئی پکی ریسرچ تے اکا ہی نہیں، باہرلیاں دی کھوجی لکھتاں ڈونراں راہیں اپڑدیاں جے تے اسی ہلا ہلا کر کے شروع ہو جاندے ہاں۔کجھ ایس وچوں مال کماندے جے تے کجھ ایس نوں ”مغرب کی سازش“  آکھدے ہوئے مال کماندے جے۔اسمبلیاں نوں اسی چلن نہیں دینا،سیاسی پارٹیاں دی توڑ بھن پردھان مشغلہ جے تے پھیر ایس بارے کون گویڑ لائے؟مساں مساں کردے ہوئے 18ویں ترمیم 2010وچ ہوئی سی، صوبیاں تے مرکز وچ پارلیمانی کمیٹیاں دا کم چلن لگا سی پر پردھاناں اینج دا ”ہیرا“2011 وچ  ٹاکی مار کے اگے کیتا جو اج تیک اسمبلیاں تے سیاستاں دی بے توقیریاں دا لشکارا جے۔

لہور چغتیاں (جنہاں نو انگریزاں مغل کہیا) دے ویلے توں باغاں دا شہر مشہور سی تے راوی ایس دا راکھا سی۔رنجیت سنگھ دے زمانے(1799 توں 1849) تیک قدرت نال کھلواڑ دی کوششاں گھٹ سن کہ اگلے98 سال وچ سن1947 تیک ریلوے تے نہراں دے بندوبست کردے اتے بیراج بنادے ہوئے بہوں اکھاڑ پچھاڑ ہوئی، کئی باغ اجاڑے،رکھ کٹے،پہاڑ مکائے،دریاواں دے پانی نہراں وچ وگاون نال آبی تجارتاں گھٹ ہوئیاں اتے آبی حیات تے وی ڈونگی سٹ وجی، کئی نویں بماریاں وی وڑ آئیاں کہ لہور وچ  پہلا موسمیاتی ٹاور تاں ہی لایا گیا سی۔جس بلائنڈ ڈولفن دا ذکر اج این جی او والے کردے جی اوس دا کھرا وی دریائے سندھ دے قدرتی بہاو نوں بار بار بند کرن ول نکلدا جے۔پر حاکم انگریزاں دسیا کہ ایہہ تے ”ترقی“ ہے، کاٹھے انگریزاں ایس ترقی دا پہاڑا رٹ لتا، کئی تے اج وی نہیں بھلے۔۔جنہاں اوسے دور وچ لندن، پیرس وچ  ہینگنگ بریج(کھلن والے پل) بنائے تے آپدی  آبی تجارتاں نوں جاری رکھیا انہاں ساڈی تھاواں تے پکے پل بنائے، ساڈی اکلی پردھان  دریاواں نال جڑی ڈونگے پانیاں والی بندرگاہ ”لہوری بندر یا لہور داہڑو“ نوں بند کیتا، کراچی شہر بنایا تے  بندر گاہ ڈونگے پانی توں پراں بنائی جس بعد دلدلی تھاواں کچ ول بنیاں جنہاں نوں اج مینگروز کہندے جے۔خیر اوہ تے 77 سال پہلاں چلے گئے پر”ترقی“ دا پہاڑا رٹا گئے سن۔شہر لہور ایس ”ترقی“ دا پہلا شکار ڈکٹیٹر ایوب دے زمانے وچ بنیا جداں امریکہ دے تھاپڑے، ورلڈ بینک دی ہشیار فنڈنگ اتے برطانیہ دے ٹھیکے داراں رل مل گھٹیا ”سندھ طاس معاہدہ “ کروایا۔مسعود کھدر پوش اوہ پنجابی دانشور سی جس سرکاری نوکر ہوندے ہوئے ڈکٹیٹر نوں مت دتی  پر اوہ تے امریکہ، برطانیہ، ورلڈ بینک تے انڈیا نوں خش کردے ہوئے اپنا اقتدار پکا کرنا چاہدا سی۔پنجاب دے پردھان دریاواں ستلج تے راوی دا قتل ہویا کہ لہور شہر دا راکھا قربان کر دتا گیا۔اج وی ساڈے کاٹھے انگریز سیاسی لیڈر اتے سول ملٹری بیوروکریٹ سانوں ”ایوبی ترقی“ دا درس دیندے جے، انگریز ریلوے تے نہراں دا حوالے دیندے سن تے ایوبی  مداری ڈیماں دا، پر ایہہ نہ دسیا کہ تربیلا، منگلہ  بناون لئی  اساں کیہ کجھ اجاڑیاں، قدرت نال کھلواڑ کیتا جیہڑا بچایا جا سکدا سی۔ایہو اوہ ویلہ ہے جداں  لہور شہر وچ وگدے بارشی نالے بند کرواندے ہوئے ہاوسنگ سکیماں دا ہڑ شروع کیتا گیا۔چینیاں دے پراجیکٹاں نوں گھجل کرن لئی لنگے دس سالاں وچ ”لہور بچاو“ تے ”راوی بچاو“ والے ہشیار کھڈاری وی ایہہ گلاں نہ کیتیاں تے اج  شملہ پہاڑی لاگے امریکی قونصلیٹ تے لگے ائیر کوالٹی ٹاور نال سانوں نویں مت دے رہے جے۔میڈیا واجا وجا رہیا ہے کہ ہوورے جو فضائی گند کراچی لہور وچ ہے اوس دے ذمہ وار ایتھے دے وسنیک جے۔ ہرے بھرے شہر نوں کنکریٹ دے جنگل وچ بدلن والیاں دی گل تاں نہیں کردے کیونجے اشتہاری مسلہ ہیگا۔ اینج لگدا ہے کہ ایہہ سموگ  نرا فصلاں دے آلتو فالتو جھاڑ نوں اگ لاون پاروں جمیا جے۔ ہاوسنگ سکیماں دا بھنڈار، پبلک ٹرانسپورٹ دے گھاٹے، پلاٹ مافیا دی ماردھاڑ، موٹر سائیکلاں تے گڈیاں دا سمندر جس وچ شوکت عزیز بینکاں راہیں اضافے کیتے، ایہہ سب بارے کیوں سوال نہیں چکدا ساڈا پردھان میڈیا؟ جے اج اورنج ٹرین تے میٹرو وی نہ ہوئے تے ایس شہر لہور وچ کیہڑی پبلک ٹرانسپورٹ ہے؟  سونے تے سہاگہ تے ایہہ ہے کہ اج وی ساڈے ملک وچ امریکی صدر ٹرمپ وانگ موسمیاتی وٹاندرے توں انکاری لوک وی جے۔ کجھ ایسے وی جے جو ہمش وانگ سموگ دا الزام وی بھارت تے لاندے ہوئے نکمی پالیسیاں بناون والیاں نوں بچانا چاہندے جے۔

میڈیا ایہہ خبراں لاندا ہے کہ کیہڑا شہر سب توں الودہ جے؟  پئی الودگیاں کراچی وچ ہون، لہور وچ یا پشور ایہہ تے مسلہ نہیں سگوں مسلہ تے  پالیسیاں جے، مسلہ تے لوک یا عوام نہیں سگوں  نکمے کھوجی ادارے جے۔ ماحولیات نوں لانبے رکھدے ہوئے کیتی ترقی ہے، مسلہ تے ”ترقی دا اوہ کوڑ پہاڑا“ ہے جس وچ انسانی  تے آبی حیات مائنس جے۔مسلہ پبلک ٹرانسپورٹ دا گھاٹا جے، ڈیڑھ دو کروڑ دے شہر وچ تے دس میٹرو تے پنج اورنج ٹریناں تے چلنیاں چاہیدی جے۔گڈیاں گھٹ ہون، موٹر سائیکلاں، چن چی، لوڈر، ایس سب دے نال نال مسلہ موسمیاتی وٹاندرے تے نظر رکھے بغیر بنائی ہاوسنگ سکیماں جے۔شکر ہے لہور بارے2050 والا پلان  رک گیا ورنہ گرین بیلٹ تے ہور مک جانی سی۔اج تے موسمیاتی وٹاندرے دی وزارت اتے پارلیمانی کمٹیاں نوں پردھان کرن دی لوڑ ہے کہ اوہ  دسن کہ سموگ  توں کنج جان چھٹے گی۔ ایس دی ڈیڈ لائن بنانی لوڑی دا ہے،ائیر کوالٹی دا ٓزاد بندوبست کون بنائے گا؟  میڈیا شہراں دی الودگیاں دی تھاں ذہناں وچ پھسے گند والی الودگیاں  بارے دسے، سکول بند کرن نال مسلہ حل تے نہیں ہوئے گا،موسمیاتی وٹاندرے دے حوالے نال  پورے ملک دی فرانزک رپورٹ سامنے ہونا لوڑی دا ہے۔سموگ دے مسلہ نال وی اوہی حال نہ کرو جنج سب رل مل بسنت دے مسلے نوں ہمش لئی چوڑ کر دتا ہے۔

روز وار لوکائی۔۔۔30 اکتوبر2024

اخبار لوکائی پڑھن لئی ایس تے کلک کرو

ڈان ڈاٹ کام وچ چھپیاں اردو لکھتاں

 

ایس لنک تے کلک کرو

کلک کرو تے پڑھو

Glimpses of People's history, An interview with researcher Dr Naila Pervaiz

 

Glimpses of People's history

An interview with researcher Dr Naila Pervaiz

 ساڈی سکالرشپ وچ کیہڑی گلاں جے جنہاں دی لوڑ جے ایس بارے اک گل بات، تسی سنو تےہوورے تسی وی سوچو کہ نکے وڈے جھگڑیاں دی تھاں سانوں کن باتاں ول زیادہ دھیان دین دی لوڑ جے۔ اسی آپدے پنجابی وسیب تے اوس دے آل دوال بارے ہلے جھات مارنی شروع وی نہیں کیتی۔نائلہ ہوراں کجھ کم کیتا تے بہوں کم دے ارادے جے۔اجکل ایہہ حبیب یونیورسٹی کراچی نال جڑے جےکہ ہوورے اوہ سندھی پنجابی جوگی صوفی ریت بارے سندھ وچ رہندے بہوں کم کر سکدیاں جے۔

Click and watch a video clip of Naila Pervaiz while presenting her paper at Lyallpur History Conference 26-27 August 2024

Naila Pervaiz from Habib University Karachi sharing her thoughts about women issues in Punjabi poetry since more than 500 years at Layalpur history confere, 2024.

https://www.youtube.com/watch?v=TV3d8uP7I5M

Listen Interview of Nalia Pervaiz aired at MastFM103 Punjabi Radio Program Lok Lhar at 20th September 2024

https://voca.ro/1mY0zFMT7P7n

With a friend

The Conference 

Further readings

Zubair Ahmad article about the Conference Click and read

A deep dive into regional history

Lyallpur had witnessed forced migration of more than 400,000 people in 1947 but the no exact data was available, thanks to the powers that be. `I rely on the 1941 census. According to this census, the district Lyallpur had a population of about 1.4m. Out of this, Muslims were 877,000 and scheduled caste people were 68,000 while Christians were 51,000, Sikhs were 262,737, 18.8pc while Hindus were 9.7pc. Riaz pointed out religious extremism and narrow nationalism under whose influence politics depended on exclusive approach but not inclusivity and diversity.

Comrade Tufail Abbas Interview and few thoughts

 

Comrade Tufail Abbas

Interview and few thoughts 

1928-2019

Here you can read few excerpts of Interview I did in late 2005 at Karachi with Comrade Tufail Abbas, published in a left magazine Awami Jumhori Forum in its 26th issue (Jan 2006). AJK was a Lhore based magazine and in that magazine we published more than 30 interviews including few Bangladeshi and Indian comrades. Soon we will upload all 53 issues ONLINE so readers can access it easily. 

Title of 26th Issue

ساڈے خطہ وچ کھبے دی سیاستاں دی تواریخ 1920 دی دہائی توں ہی شروع ہوجاندی ہے تے جے تسی ایس توں پہلاں چلو تے19ویں صدی دے اخیری دہاکیاں توں چلدی منظم اینٹی کالونیل لہر نوں ایس دی شان نزول کہنا غلط نہ ہوئے گا جس دا احوال اجیت سنگھ دی کتاب سنے کئی ہور کتاباں وچ لکھی جا چکی ہے۔ انہاں نال نبڑن لئی انگریزاں 1901 توں ساڈے خطہ لئی اک وڈا انٹیلی جنس نیٹ ورک بنانا شروع کیتا کہ جس وچ 1909 تیک امریکی وی رل گئے۔ایہہ اوہی ویلہ سی جداں عالمی پدر اتے یورپی خطے وچ انگریزاں لئی جرمن  اک نویں سر پیڑ بن چکی سی۔ پہلی وڈی لام وچ جو 1914 توں 1918 تیک جاری رہی، انگریزاں جرمناں نوں تھلے لا لیا پر دوجے بنے روس سرخ ہو گیا تے ایہہ لالی ساڈے تیک وی 1922 تیک اپڑ گئی۔ دادا امیر حیدر، دادا فیروز الدین منصور، ایم این رائے، ڈانگے، مجید لہوری  سانوںسنے  کئی نام ملدے جے جس وچ 1947 تیک ڈھیر وادھے ہوئے۔ جداں 1949 تیک طفیل عباس سرخے ہوئے تے اوس ویلے تیک فضل الہی قربان، ایرک سپرین، خواجہ مسعود، صفدر میر، سی آر اسلم سنے کئی کامریڈ ایتھے متحرک سن۔ ایہہ پکی گل کہ اوس ویلے تیک کومونسٹ پارٹی آف انڈیا کوئی منظم جماعت نہیں سی۔جنج فروری 1948 دی کومونسٹ کانگرس وچ کومونسٹ پارٹی آف پاکستان بنائی گئی تے اوس دا سیکٹری جنرل سجاد ظہیر نوں بنایا گیا اس سب تے بہوں سارے کامریڈاں نوں اس ویلے وی اعتراض سن۔ ایس ول کھلے اشارے طفیل عباس وی کیتا ہے۔پاکستانی کومونسٹاں تے پہلا وار 1949 وچ ہویا جداں لہور وچ ترقی پسند مصنفین دی پہلا اکٹھ لارنس گارڈن کیتا گیا۔ چیرت رہے کہ کومونسٹ پارٹی آف پاکستان دا ہیڈکواٹر یعنی مرکزی دفتر وی لہور وچ لیڈی فضل حسین بلڈنگ میکلورڈ روڈ (ٹیشن نیڑے) سی۔ پارٹی تے دوجا وار پنڈی سازش کیس ڈرامہ سی تے تریجا وار 1954 وچ ہویا جداں جون تے جولائی وچ کونسٹ پارٹی آف ویست اتے ایسٹ پاکستان تے پابندیاں لائیاں گیاں۔ ایس بعد کجھ سال تے دادا فیروز الدین منصور، میجر اسحاق وغیرہ پارٹی زیرزمین چلادے رہے پر 1960 دی دہائی دے پہلے سالاں وچ وکھری ٹہانیاں بنن لگیاں۔ایسے وچوں اک طفیل عباس دا کومونسٹ گروپ وی سی۔ ایس انترویو توں پتہ چلدا ہے کہ اک پاسے بورذوا یعنی سرمایہ دارانہ سیاست نوں مکمل مسترد کیتا گیا پر دوجے پاسے کئی بورژوا پارٹیاں وچ کومونسٹ کم وی کردے رہے۔ تسی ایہہ ٹوٹے پڑھو تے گویڑ آپ لاو

انڈین کومونسٹاں تے مزدور لہر بارے طفیل عباس دے خیال

نیشنل عوامی پارٹی 1957 وچ بنائی گئی سی جس وچ قوم پرست، ترقی پسند تے کومونسٹ رلتی سن، ایہہ پارٹی 1966 وچ روس چین جھگڑے بعد دو حصیاں وچ ونڈی گئی سی کہ ایس پارٹی دے سب توں وڈے لیڈر مولانا بھاشانی سن جو چین نواز سن۔ ایس ٹٹ بھج نے پاکستان تے بھارت جہے ملکاں وچ لیفٹ دی طاقتاں نوں کمزور کیتا۔ بورژوا سیاست وچ کومونسٹ 1947 توں پہلاں وی کم کردے رہے کہ کانگرس تے مسلم لیگ وچ کئی کومونسٹ گئے۔ 1942 وچ انڈین کومونسٹ پارٹی تے انگریزاں اوس ویلے مجورا پابندی چکی سی جداں عالمی پدر تے سویت یونین عرف روس امریکہ تے برطانیہ نال دوجی لام وچ اتحادی بنیا سی۔ پر انڈین برٹش ریاست دے ہرکارے کومونسٹ مخالفت دی تربیتاں توں لیس سن جس دا اظہار 1949 توں تریخ وچ موجود ہے کہ انڈیا وچ پنڈت نہرو تے پاکستان وچ لیاقت علی خان دے دور وچ اینٹی کومونسٹ مائنڈ سیٹ دے ہیٹھ ماردھاڑ کیتی گئی۔ بورژوا سیاست کرن والی پارٹیاں وچ وڑ کے کم کرنا چاہیدا ہے یا نہیں ایہہ اوہ سوال ہے جس تے گل اج وی لوڑی دی ہے

نیپ بناون بارے 

پیپلزپارٹی لئی

بلدیاتی الیکشن وچ حصہ لینا

پیپلز پارٹی لئی کم کرنا پر اپنے کامریڈاں نوں الیکشن لڑن توں ڈکنا

بورژوا سیاست توں انکار

بھارتی کومونسٹ پارٹیاں وی بورژوا قرار

کومونسٹاں تے قوم پرستاں وچ اتحاد تے لڑائیاں

بھٹو تے طفیل عباس، کجھ گلاں مڑ سمجھن دی لوڑ جے

ایہہ آرٹیکل بھٹو وی پڑھیا تے پھیر اختلافات ودھ گئے، معراج محمد خان اپنے کئی قسطاں والے آن لائن موجود انٹرویو وچ دسیا ہے کہ بھٹو نے 1972 وچ معراج دا استعفی منور کردے ہوئے کہیا سی کہ ایس ملک وچ ترے چار وار الیکشن ہون گے 

تاں تہاڈے مطالبیاں دی سنی جائے گی پر کامریڈ ہورے جلدی وچ سن۔

انٹری ازم کیہہ اک ستھری پالیسی ہے؟

بورژوا پارٹیاں وچ نہ جانا اک ہور مسلہ ہے پر بورژوا پارٹیاں وچ ''انٹری ازم'' نال تھاں بنانا کیہہ کوئی ستھری پالیسی ہے؟ ایس پالیسی وچ سازش دے روپ وچ ورتنا آسان ہوندا ہے جنج طفیل ہوراں دسیا کہ حنیف رامے وغیرہ اوس آرٹیکل نوں ورتیا۔ پر اوہ آرٹیکل لکھن والا وی ایہو گل کسی ہور انداز وچ کر سکدا سی۔ ایہہ کم نرے کومونسٹاں ہی نہیں سگوں دھرمی تے فرقو نظریاتی پارٹیاں وی کیتا۔ ایس پاروں اک پاسے تسی اپنی وکھری جماعت بنون توں رہ جاندے ہو تے دوجے پاسے جس پارٹی وچ تسی وڑدے ہو اتھے تہانوں مجورا برداشت کیتا جاندا ہے تے کومونسٹاں تے شک کیتا جاندا ہے۔ کومونسٹاں نوں کانگرس، مسلم لیگ تے 1947 بعد نیب، عوامی لیگ تے پیپلزپارٹی وچ ایس انٹری ازم نال کیہہ ملیا؟آر ایس ایس پہلے کانگرس پھیر بی جے پی وچ انٹری ازم کیتا پر سو سال وچ اپنی پہچان نہ بنا سکی۔ انٹری ازم والی پارٹیاں اخیر اوہ نرسریاں ہی رہندیاں جے جو بندے فراہم کر سکن۔ ایہہ مسلہ نرا طفیل ہوراں دا نہیں سگوں ایہہ گل انٹری ازم دے پورے فنامن نوں سمجھن تے پالیسی پدر تے سوچن دی ہے کہ اے، بی، سی وچ نہ پھسو بلکہ اگے دی گل سوچو۔ساڈے سامنے ورکر پارٹی بنی،ایس توں پہلے وی 1990 دی دہائی توں اینج دی پارٹیاں بنیاں جنہاں وچ اک توں وادھو دھڑے رلے مگر کم چلیا نہیں۔ایس دی دو پردھان وجوہات سن کہ ماضی دے تعصب تے تفاخر بارے تھلے دی پدر تے گل کیتے بغیر بنن والی پارٹی ضلعیاں وچ اوس سپرٹ توں فارغ رہندی تے دوجی وجہ انٹری ازم والی پالیسی نوں وی غلط نہ سمجھیا تے انہاں نویں پارٹیاں وچ وی انٹری ازم جاری رکھیا۔ لنگھ چکے ماضی بارے کھل کے گل کرنی، اتے تھلے دی پدر تک ایس نوں لیجانا اک اہم قدم سی کہ نرے سر جڑن نال پارٹیاں نہیں بن سکدیاں۔ پھیر ایسے فورم بنانا وی لوڑی دا سی جتھے سارے لیفٹ والے جو گروپاں وچ شامل جے تے جو نہیں وی جے انہاں نال اختلافات دا احترام کردے ہوئے گل بات چلائی  جائے۔ 

باقی پھیر