The India-Pakistan Conflict, Kashmir, water disputes, Priorities, agreements, Uturns, extremism, and peace

The India-Pakistan Conflict, Kashmir, water disputes, Priorities, agreements, U.turns, extremism, and peace

 

Providing weapons with the understanding that the recipient will use them according to the provider's interests is a shrewd American policy since long, The United States has repeatedly employed since World War II. This approach allows the US to achieve its objectives while avoiding direct blame.

A few years ago, similar weapons were covertly "supplied" to the Taliban who got power when the US negotiated with the Taliban in Doha and subsequently handed over Afghanistan to them.

Under the Lend-Lease Act, the US provided arms to Chinese revolutionaries fighting against Japan. The correspondence between Chiang Kai-shek and US President Roosevelt regarding the return of these arms is a matter of record.

Is Peace the top priority; instead, state interests, religious rhetoric, and global agendas have overshadowed it. Despite two joint statements by India & Pakistan the Shimla and Lahore agreements, why haven't talks progressed towards peace?

Since August 1947, the two countries born out of the same British law, Pakistan and India, have had several conflicts over the past 78 years. The outcome may not have favored either side, but the people of both countries look towards their elites and establishments, hoping that if they can resolve their disputes, they might consider the welfare of ordinary citizens.

The complete religious division of Punjab occurred in 1947. If someone calls it the "division of Mother India" after that, it's nothing but a lie. Similarly, if someone talks about dividing Kashmir today, why should we support it? What happened to both Punjabs after partition needs discussion, but the connection between Punjab's division and Kashmir should also be acknowledged.

وسیب تے وسنیک

پاک انڈیا پانیاں دے پھڈے،انتہاپسندیاں اتے امن

عامر ریاض

امن پہلی ترجیح نہیں، ریاستی مفاداں، دھرمی بیانئیے اتے عالمی ایجنڈیاں وچ گواچا امن۔۔۔انڈیا پاکستان دے امن لئی دو سانجھے بیانات، شملہ اتے لہور معاہدیاں دے باوجود کیوں گل امن ول نہ ٹر سکی؟

اگست47وچ اک ہی برٹش قنون نال جمے دو ملکاں پاکستان تے انڈیا وچ لنگھے 78سالاں وچ کئی وار نکے وڈے پھڈے ہوئے، نتیجہ کسے دے حق وچ نکلے یا نہ نکلے پر دوناں ملکاں دی لوکائی آپدی آپدی اشرافیہ تے سٹیبلشمنٹاں ول منہ ویکھدی ہے کہ پئی جے انہاں جھیڑیاں توں جان چھٹ جائے تے عام بندیاں بارے وی کجھ سوچو۔ جنج  پنجاب دی مکلمل دھرمی ونڈ سن47وچ ہوئی سی کہ اوس بعد وی کوئی ایس نوں ’’بھارت ماتا دی ونڈ‘‘ کہے تے ایہہ نرا جھوٹ ہی ہیگاتے جے اج کوئی کشمیر ونڈن دی گل کرے تو اوس دی کیوں حمائیت کرئیے۔ جو دوناں پنجاباں نال ونڈ دے بعد وچ ہویا اوس دی گل وی لوڑی دی ہے پر پنجاب دی ونڈ دا کشمیر نال جو تعلق ہے اوہ و ی جیتے رکھو۔

سن1941 دی مردم شماری وچ  مسلم اکثریتی پنجابی ضلع دے ہون دے باوجود  کشمیر دے پھڈے لئی ریڈکلف سرعام گرداس پور پاکستان وچ نہ رلایا سی کہ دوناں ملکاں وچ پہلا پھڈا جموں تے کشمیر دی ریاست تے ہی ہویا۔جس بعد جوہز لال نہرو ہوری اقوام متحدہ ٹر گئے تے کشمیر دے مسلہ نوں عالمی پھڈا قرار دیندے ہوئے  اتھے ریفرنڈم کروان دی قرارداد سلامتی کونسل پاس کیتی سی۔ جے اوس ویلے جنوبی ایشیا وچ وسن والے امن پسند، ترقی پسند تے دوجے، رل مل دوناں ملکاں تے دبا پاندے کہ بس ریفرنڈم کرواو تے ایہہ پھڈا بنے لگ سکدا سی۔پر دوپاسے امن لابی نہ ہون بربر سی  اتے نویں نویں لبھی آزادیاں دا بھار وی سی تاں ریاست جموں و کشمیر وی ونڈی گئی۔ 1950اوہ سال جداں  دوناں ملکاں نے ورلڈ بینک نال مل کے دریاواں یعنی پانیاں دے مسلے تے گل بات شروع کیتی جس دا ڈونگا تعلق ریاست کشمیر نال ہی سی۔1954 دےسال انڈین آئین وچ اک صدارتی آرڈیننس راہیں ریاست جموں کشمیر نوں سپیشل سٹیٹس دتا گیا  جو سلامتی کونسل دی قرارداد نوں منیندے ہوئے عالمی دبا نوں گھجل کرن دا اک ہشیار لکونا سی۔

چین دی تھاں تبت توں نکلدے ساڈے دریا ریاست جموں و کشمیر توں ہی لنگھ کے ساڈی تھاواں تے آندے جے۔نیویں تھاواں یعنی ٹیل(دم) تے ہون پاروں پاکستان دا پانیاں دی وک ٹوک تے ورتن تے حق وادھو سی کہ  اینج دا معاہدہ لوڑی دا سی جو دریائی حیات تے دریاواں نال جڑی زندگیاں اتے آبادیاں نوں تحفظ دے سکے۔دوناں ملکاں وچ اٹھ سال گل بات چلدی رہی جو اج و ی عوام دے سامنے نہیں لیائی گئی۔ریاست جموں وکشمیر دا مسلہ پانی دے اوس جھیڑے نال جڑیا سی جس دا سانگا انڈس واٹر سسٹم راہیں پنجاب تے سندھ نال نتھی ہے۔ایس تے 1953تیک اٹوٹ انگ تے جہاد دے بیانئیے چلانے ہلے شروع نہیں ہوئے سن۔ ایس گل بات وچ اک ایسا موڑ وی آیا سی کہ جداں  انڈیا مسلہ کشمیر حل کرن لئی ریفرنڈم کروان تے راضی وی ہو گیا سی کہ اگست1953وچ امریکی سفیر توں وزیراعظم پاکستان بنن والے محمد علی بوگرہ  اقتداری ہون دے چوتھے مہینے ہی پنڈت نہرو دے نال مشترکہ بیان جاری کروایا۔ ایس بیان وچ  ایہہ وی کہیا گیا کہ ریفرنڈم لئی غیرجانبدار انتظامیہ  اپریل1954تیک مقرر کر دتی جائے گی۔

 

Pak India joint Statement regarding Peace including establishing of Plebiscite Committee till April 1954

چیتے رہے کہ ایہہ اوہی اونترا سال سی جداں امریکہ ساوتھ ایسٹ ایشین ٹریٹی اورگنائزیشن(سیٹو) ورگے چین مخالف عالمی اتحادبناون دے جتن کر رہیا سی تے مشرقی بنگال دی وجہ توں پاکستان اوس وچ شامل ہو سکدا سی۔ انڈیا اوس ویلے ہندی چینی بھائی بھائی وچ سی اتے سویت یونین دا اتحادی سی۔1953 ہی دے اخیی مہینیاں وچ جنوب مشرقی ایشیا دے دورے توں ٓئے رجرڈ نکسن ایس نویں اتحاد تے ایس وچ رلتی ملکاں بارے جان نپایا سی۔ایہہ ویکھدے ہوئے دسمبر1953وچ انڈیا نے اوس ویلے مسلہ کشمیر تے ریفرنڈم کروان والی پالیسی نوں بدل لتا جداں پنڈت نہرو نوں پک ہو گیا کہ پاکستان سیٹو وچ شامل ہو رہیا ہے۔ حلانکہ سیٹو تے ستمبر1954وچ بنیا مگر نہرو ہوراں 23 دسمبر1953وچ انڈین پارلیمنٹ وچ کیتی تقریر وچ صاف صاف دس دتا کہ پاکستان امریکہ توں اسلحہ لے گا تاں مارے اسی مسلہ کشمیر بارے کیتے فصلے واپس لے رہے ہاں۔ ایس توں دو دن پہلاں نہرو بوگرے نوں لکھے خط وچ ایہہ گلاں لکھ دتیاں سن جس دا ریکارڈ موجود ہے۔ پر انہاں چار مہینیاں وچ کیہہ ہویا کہ انڈیا  پیچھے ہٹ گیا اوہ کہانی جو ہلے لکھی نہ گئی۔انڈیا نوں لگدا سی کہ جے پاکستان دے پانیاں دا مسلہ تے مسلہ کشمیر نال حل ہو جا سی تے اوہ  تگڑا ہو جائے گا۔ آپ نوں جنوبی تے جنوب مشرقی ایشیا دا چوکیدار سمجھن دا سفنہ انڈیا نوں کڈا اوکھا پیا ایس بارے کوئی سوچ نہیں سی۔

کیہہ مارشلا لون توں پہلاں ایوب امریکیاں نال کجھ متھ چکیا سی؟

 27 اکتوبر1958وچ ملک وچ ڈکٹیٹر ایوب خان پہلا مارشلا لایا۔ مارشلا لاون دے ترے مینے بعد ہی پاکستان تے امریکہ وچ  اک معاہدہ ہویا جس وچ کہیا گیا کہ جد وی پاکستان خلاف کوئی جنگ کرے گا تے امریکہ پاکستان دی مدد کرے گا پر دو مہینے بعد ہی یعنی 14 مارچ 1959 نوں پنڈت نہرو انڈین پارلیمنٹ وچ تقریر کردے ہوئے اعلان کیتا کہ انڈیا نوں امریکہ یقین دوایا ہے کہ پاکستان انڈیا دی جنگ نال ایس معاہدے دا کوئی تعلق نہیں۔ حیران نہ ہونا پئی آپ ایوب خان اپنی کتاب ’’فرینڈز ناٹ ماسٹر‘‘ دے صفحہ130 تے ایس تقریر بارے لکھیا  پر ایس حقیقت نوں منیا نہیں کہ امریکی پالیسی وچ انڈیا دی حیثیتاں کجھ ہور جے۔ مئی 1960 وچ ایوب خان دی نہرو نال لندن وچ ملاقات وی ہوئی مگر بقول ایوب خان نہرو نے مسلہ کشمیر بارے کیتی گل دا کوئی جواب ہی نہ دتا،پھیر مارشلا لگن دے  23 مہینیاں وچ ہی19ستمبر1960نوں پانی دا معاہدہ ہو گیا جس تے انڈیا بہوں راضی ہویا۔ ایوب خان دے جرنیل بختیار رانا دی خاندانی ڈائریاں تے جوڑی کتاب ’’ہریانہ دے رانے‘‘(انگریزی) وچ چھپی اک فوٹو توں پتہ چلدا ہے کہ مارشلا لگن دے اک سال تے دو مہینیاں وچ ہی  انڈیا نال باڈر تنازعیاں تے انڈین وفد وی لہو آیا سی۔

چیتے رکھن والی گل ایہہ ہے کہ جداں سندھ طاس معاہدے پاروں پنجاب دے ترے دریا (راوی، ستلج تے بیاس)انڈیا نوں دے دتے جس نال انہاں دریاواں دی آبی حیات تے دریاواں نال جڑی لوکائی رل گئی۔پاکستان وچ کوئی اسمبلی ہوندی تے مشاورت ہوندی، پنڈت نہرو ہوری تے خشی خشی کراچی اپڑے سن۔ ایوب خان اپنی کتاب ’’فرینڈز ناٹ ماسٹر‘‘ دے صفحہ107 تے آپ لکھیا ہے کہ اقتداری ہون دے فورا بعد کراچی وچ پریس کانفرنس کردے پرانی پاکستانی سول سرکاراں تے تنقیداں کردے  انہاں کہیا سی ساڈی حکومت کشمیر تے پانی دے مسلے تے انڈیا نال رل مل چلن پاروں عملیت پسندی راہیں فیصلے کرے گی۔  ایوب خان ایہہ وی لکھیا کہ مارشلا لاون دے ست مہینیاں بعد یعنی  مئی59تیک اسی ورلڈ بینک نال بنیادی گلاں طے کر چکے ساں۔اقتداری ہون دے نرے گیارہ مہینیاں بعد یعنی یکم ستمبر1959 دی پالم ائیرپورٹ دلی تے پنڈت نہرو نال دوگھنٹے ہون والی میٹنگ داو ی ذکر کتاب وچ ہے۔مطلب ایہہ کہ ایوبی مارشلا دی امریکی مدد مگر کجھ گلاں پہلے ہی متھیاں جا چکیاں سن تاں مارے ایوب خاب بہوں جلدی وچ سی۔

The infamous Sindh Tass agreement 

ایوب خان اپنی کتاب اندر ایہہ وی منیا ہے کہ لہو روچ جو 40 ماہرین دا اجلاس بلایا سی اوس وچ کئی ایس معاہدے خلاف سن۔ (ایس بارے میں لکھ چکا ہاں)

Issue of Water shortage, Anti PPP, Anti Punjab mindset and Factional politics  

ڈکٹیٹر لکھیا کہ ورلڈ بینک  منگلہ توں اڈ روہتاس کول جہلم تے اک ڈیم بناون دی آفر کیتی سی پر اسی تربیلا بارے فیصلہ کیتاجو  صوبہ سرحد وچ ایوب خان دے علاقے ہری پور ضلع وچ سی۔جولائی 1961وچ ایوب خان امریکہ دے دورے تے گیا تے صدر کینیڈی اگے مسلہ کشمیر وی چکیا تے گلں گلاں وچ کہہ دتا کہ کشمیر نہرو لئی جذباتی مسلہ ہے (پنڈت نہو دے وڈکے کشمیر توں آلہ آباد گئے سن) ایس تے کینیڈی کہیا کہ جے اینج ہی ہے تاں وادی نوں سوٹیزرلینڈ دا درجہ دے دیو تانجے نہرو دا جداں دل کرے اوہ  سری بگر آ جایا کرے۔ پر امریکی صدرکینیڈی نے ایہہ وی کہیا کہ نہرو دی ماں تے لہور دی ہے پر لہور بارے تے اوہ جذباتی نہیں۔ کہن دا مطلب ایہو سی کہ خارجہ امور وچ جذباتی گل بات کوئی نہیں سگوں سدھے سدھے مفاداں دا کھیڈ ہے پر ایوب خان نہ ایہہ گل سمجھنا چاہندا سی نہ سمجھی۔ تاں ہی اوس فرینڈ ناٹ ماسٹر لکھی حلانکہ خارجہ امور وچ کوئی فرینڈ نہیں ہوندا۔

چین انڈیا جنگ، کشمیر سنے پاک انڈیا پھڈے حل کرن بارے نہرو دا اک ہور بیان

ستمبر1962وچ چین تے انڈیا وچ چار سال توں جاری سرحدی جھیڑے اوس ویلے ودھ گئے جداں نہرو اعلان کیتا کہ اسی چینیاں نوں متنازعہ تھاواں توں کڈ دواں گے۔ ایس لڑائی وچ انڈین فوجاں نوں مار پئی تے چین نے تبت دے باڈر تے مزید دو ہزار میل دی تھاں  اپنے ملک وچ ایہ کہہ کے شامل کر لتی کہ برٹش انڈین وقت وچ ایہہ تھاں زبردستی انڈیا وچ شامل کیتی گئی سی۔ ایوب خان دی اپنی  کتاب وچ  چین انڈیا جنگ (اکتوبر، نومبر1962) دوران امریکی صدر، برٹش ، کامن ویلتھ تے امریکی حکام  وچ ہون والے خط پتر دتے گئے جس  وچ  اکتوبر دے اخیری تے نومبر دے پہلے ہفتے جان ایف کینیڈی تے نہرو دے ایوب خان نوں لکھے خط تے انہاں دے جواب اوس دبا دا پتہ دیندے جے اتے ایہہ وی دس رہے جے کہ کنج امریکہ دوناں ریاستاں نال کھیڈ رہیا سی تے چین توں سب نوں ڈرا رہیا سی۔امریکہ انڈیا نوں اسلحہ دین دی نہرو دی درخواستاں وی من لتیاں تے پاکستان دے اعتراض تے ایوب نوں کہیا کہ نہرو ایہہ پک کیتا ہے کہ ایہہ اسلحہ پاکستان خلاف نہیں ورتیا جائے گا۔ ہتھیار دے کے ایہہ سمجھنا کہ ہتھیار لین والا انہاں نوں ہتھیار دین والیاں دی مرضی نال ورتے اوہ ہشیار امریکی پالیسی ہے جو دوجی جنگ عظیم توں امریکہ بار بار ورتدا رہیا ہے تانجے اوس تے الزام وی نہ لگے تے کم وی ہو جائے۔ کجھ سال پہلاں طالبان لئی وی اجہے ہتھیار چھڈے گئے سن جداں امریکہ دوحہ مذاکرات بعد افغانستان نوں طالبان دے حوالے کیتا سی۔ لینڈ اینڈ لیز تحت جاپانیاں خلاف چینی انقلابیاں نوں دتے اسلحہ دی واپسی بارے تے چیانگ کائی شیک دے امریکی صدرروزویلٹ نوں  لکھے خط ریکارڈ دا حصہ جے۔

خیر چین انڈیا جنگ دوران ایوب تے پین والا دبا اخیر کم آیا تے29نومبر نوں ڈکٹیٹر ایوب خان تے پنڈت نہرو ولوں انڈیا پاکستان دے حالات ٹھیک کرن تے مسلہ کشمیر حل کرن بارے سانجھا بیان جاری کیتا گیا۔

 

اٹھ سال پہلے بوگرے تے نہرو دے سانجھے بیان وچ تے کشمیر دے ریفرنڈم کروان لئی اک ویلہ متھیا سی پر ایس وار نرے عزم دا اظہار سی  تے صاف نظر آندا سی کہ ایہہ وی مجبوری وچ کیتا سودا جے۔ایس سانجھے بیان تے 28 اکتوبر والے کینیڈی دے ایوب نوں لکھے خط توں پتہ چلدا ہے کہ ابڈیا چینی خطرے پاروں کشمیر تے پاک انڈیا باڈراں توں فوجاں ہٹا رہیا سی تے اوہ چاہندے سن کہ پاکستان کشمیر سنے کتھے کوئی پنگا نہ کرے تے ایوب اوہ کر دتا۔ چیتے رہے کہ اوس دور وچ انڈین آرمی دا وڈا حصہ پاک انڈیا سرحداں تے ہوندا سی جس دی تصدیق اوس ویلے دے انڈین چیف آف سٹاف لیفٹینٹ جنرل ایم بی قول اپنی کتاب وچ کیتی ہے۔ بعد وچ  پرشوتم جان دلوی سنے کئی انڈین ہشیارلکھاریاں چین توں شکست دی وجہ نہرو تے برج موہن قول دے کشمیری ہون نوں قرار دتا جو اونج جدا ہی جھوٹ سی جنج پاکستان ٹٹن دی وجہ کئی ہشیار پاکستانی لکھاری نکمی پالیسیاں دی تھاں یحیی خان دی شراب نوشی نوں دے کے رانجھا گھجل کردے جے۔ پاکستان وچ ایس نوں کشمیر لین دا سنہری موقع سمجھیا جاندا سی پر ڈکٹیٹر ایہہ گنوا دتا۔ چین پہلے ہی کہہ رہیا سی کہ میک ماہون لین والی متنازعہ تھاواں  لین بعد اوہ اگے نہیں جائے گا مگر امریکہ برطانیہ والے نہرو نوں کہہ رہے سن کہ چین دلی تے قبضہ کرن آ رہیا ہے، جنج ہی چین نے متنازعہ تھاواں لے لتیاں تے اوس یکطرفہ سیز فائر دا اعلان وی کردتا۔ حالات ٹھیک ہوندے ہی نہرو ایوب نال جاری سانجھے بیان توں پچھے ہٹ گیا تے 1963 دے پورے سال کشمیر باے کوئی میٹنگ نہ سدی۔ پانیاں دے اپنے حق توں دستبرداری اتے دو سانجھے بیانات توں پچھے ہٹن بعد پاکستان جبرالٹر آپریشن توں ایس دا جواب دتا  کہ گل جہاد کشمیر ول ودھن لگی یعنی ہن انتہاپسند پالیسیاں دا چلن عام ہویا۔

اوس ویلے صدر آزاد کشمیر کے ایچ خورشید کہندا رہیا کہ جہاد شروع کرن دی تھاں کشمیر نوں اقوام متحدہ وچ وکھرے ملک دا  رتبہ دواو تے پاکستان دے دوست ممالک سنے چین توں ایس دی حمائیت وچ مہم بناو۔ پر آپریشن جبرالٹر والیاں تے کجھ ہور سوچیا سی جو  بعد وچ ہولے ہولے سامنے آیا۔ چیتے رہے کہ پنڈت نہرو 29 نومبر والے سانجھے بیان دے اگلے دن  انڈین پارلیمنٹ وچ پنجاب وانگ کشمیر دی ونڈ دی گل کیتی سی  کہ کجھ علاقے پاکستان نوں دے کے دونوں ملک کشمیر ونڈ لین پر اگلے دن  مزاکرات کرن والے کامن ویلتھ پردھان  ڈنکن سنڈیز نے  کراچی توں مڑ دلی جا کے نہرو توں نواں بیان جاری کروایا سی جس وچ کشمیر دی ونڈ دی گل نہیں سی۔ پر ایس توں ایہہ پتہ چل گیا کہ  انڈیا دے دماغ وچ ایہہ ہے کہ جے کشمیر دا مسلہ قابو توں باہر ہویا تے پاکستان نال  ایہہ ڈیل کرن گے کہ دونوں ملک کشمیر ونڈ کے اوس نوں پنجاب وانگ اپنا اپنا وکھرا صوبہ بناون۔ سن65 دی جنگ وچ سویت یونین انڈیا نوں تے امریکہ پاکستان نوں اسلحہ وغیرہ دی سپلائیاں بند کردتیاں تے 17دناں بعد دوناں ملکاں نوں جنگ بندیاں کرنیاں پئیاں پر جداں تاشقند وچ ہون والے معاہدے ( دس جنوری 1966)وچ ایوب خان کشمیر دا ذکر نہ کیتا تے پاکستان وچ رولا پئے گیا۔جے ایوب عوام نوں دس کے ایہہ معاہدہ کیتا ہوندا تے ہورے گل بن جاندی۔پر کیوں جے اوس انڈیا نوں راضی کرن لئی کشمیر دا مسلہ گول کرن دا ادھار کھادا ہویا سی تاں مارے  اپنے وزیرخارجہ دی وارنگ دے باوجود چپ چپیتے معاہدے تے دستخطی  ہویا۔

 ایوب دے وزیرخارجہ ذولفقار علی بھٹو تاشقند معاہدے بعد مسلہ کشمیر نوں کڈہن تے استعفی دتا تے شریف الدین پیزادہ وزیر خارجہ بنیا پر تاشقند معاہدہ نان سٹاٹر ثابت ہویا تے انڈیا پاکستان تعلقات وگڑدے گئے۔آنا جانا، فلماں، رابطے بند ہوئے تے  اینیمی پراپرٹی قنون دی چرچا دوپاسے اینج وادھو ہوئی کہ ایہہ جاپدا ہے دوپاسے اک ہی مائنڈ سیٹ چل رہیا سی۔ انڈیا تے پاکستان وچ سرد جنگ میدان جنگ دی تھاں ادب، فنون لطیفہ وغیرہ وچ لڑن دا کم ٹر پیا تے دوجے پاسے جماعت اسلامی دی جہاد کشمیر والی گل وی من لتی گئی جس دا ثبوت اوس ویلے دے امیر اسلامی جمعیت طلبا سیس منور حسن دے ناں تعلیمات دے مرکزی ادارے دا خط ہے جس نوں پنجاب یونیورسٹی دے صد سالہ نمبر وچ جماعت اسلامی بڑے فخر نال چھاپیا سی۔ 

معاہدہ تاشقند ایوب نوں لے بیٹھا تے بھٹو ہوراں نویں پارٹی بنا کے 1970 دی چوناں وچ مغربی پاکستان وچ  پنجاب دی بھرپور مدد نال جماعت اسلامی دی شوکت اسلام تے دوجیاں نوں پچھاڑ دتا۔ ہن پاکستان وچ اقتداری جنگ وچ مجیب، بھٹو نال نواں ڈکٹیٹر یحیی خان کھیڈ رہیا سی پر بنگالی کارڈ نوں جنج انڈیا ورتیا اوس پاک انڈیا تعلقات وچ  اک نواں بوہا کھولن دی تیاریاں پھڑ لیاں جس تے بہوں گھٹ لکھیا گیا ہے۔ پہلے تے دوناں ملکاں وچ کشمیر ورگے متنازعہ تھاں تے ہی پراکسی جھیڑے چلدے سن پر ہن پکی تھاواں تے وی ’’عوامی مدد دی آڑ وچ‘‘ مداخلتاں ول گل ودھ گئی۔ ایہہ اوہ پردھان خطرہ سی جس بارے جنوری سن71وچ  بھارت نال دفاعی معاہدے لئی سویت یونین دا دورہ کن والے انڈین کومونسٹاں دے وفد نوں اوس ویلے دے نائب وزیر خارجہ گرومیکو دسیا سی۔ انڈین بنگالی کومونسٹ موہیت سین نے ایہہ گل اپنی ہڈ بیتی ’’ٹریول اینڈ دی روڈ‘‘ وچ وفد دے سربراہ تے سنئیر انڈین کومونسٹ راجیشور راو دے حوالے نال لکھی ہے۔ اوس کہیا سی کہ جداں تسی اینج سرعام پاکستان توڑو گے تے امریکہ پاکستان نوں ردعمل وچ بری طرح ورتے گا تے تہاڈی تھاواں یعنی پورا خطہ ہی برباد ہوئے گا۔ 16 دسمبر1971 نوں برصغیر نرے ساڈھے24سالاں بعد مڑ ٹٹ بھج ویکھی تے مشرقی بنگا ل ہن بنگلہ دیش بن گیا۔ نرے پنچ دناں بعد سلامتی کونسل مسلہ کشمیر بارے اک نویں قرارداد منظور کیتی۔21دسمبر1971 دی منظور کردہ قرارداد وچ کہیا گیا سی کہ جے انڈیا پاکستان کشمیر دا مسلہ حل نہ کرواسکے تے عالمی برادری خود کجھ کرے گی۔ ایہو اوہ قرارداد ہے جو بھٹو ہوراں بڑی مہارتاں نال اندراگاندھی اگے رکھی تے عالمی برادری دی مداخلت توں گھبرا کے انڈیا سن 72وچ شملہ معاہدہ تے دستخطی ہویا۔

 دو سال بعد ایٹمی دھماکہ کردے ہوئے انڈیا خطہ وچ ایٹمی دوڑ وی شروع کردتی جس پاکستان دے ’’اسلامی بم‘‘ دا جواز پیدا کردتا۔ شملہ معاہدہ تے ہو گیا سی جس وچ مسلہ کشمیر تاشقند بعد مڑ شامل ہو چکیا سی پر گل ہن پکی تھاواں و ل مداخلتاں دے حق تیک ودھ چکی سی تے  ہن دوناں ملکاں وچ اک دوجے دے ’’نراض‘‘ تے وفاقی حکومتاں توں کسی وی وجہ توں تنگ گروہاں نوں ’’عوام دی مدد دی آڑاں‘‘ وچ  ہلاشیریاں دین دا زمانہ آگیا۔ کشمیری تے کشمیر تے اک مسلہ ہے ہی سی کہ ہن دوناں ملکاں وچ سکھ کارڈ، سندھی کارڈ، پختون کارڈ، مسلم کارڈ، سرائیکی کارڈ، بلوچ کارڈ اتے ہورے کیہہ کجھ آ گیا۔امریکی تے یورپی اتے سعودی مدد نال لڑے افغان جہاد پاروں  تگڑا ہوکے پاکستان وچ  کشمیر وچ بنگلہ دیش دا جواب دین دی تڑپ وی سی۔ ایہہ پاکستان وچ اینٹی انڈیا کارڈ تے بھارت وچ اینٹی پاکستان کارڈاں دے کھیڈ دا پردھان زمانہ سی جو دھرمی سیاستاں ودھان دی گھیسی سی۔ جنگی جنون تے دوپاسے سرمایہ کاری ودھ گئی تے میڈیا وی ایس وچ لپیٹیا گیا۔ انڈیا وچ 1970دی دہائی وچ  جنج سی پی آئی تے سی پی ایم توں وکھرے ہو کے مسلح جدوجہد کرن والے کومونسٹ نکسل باڑیاں نوں کومونسٹاں تے انڈین ریاست رل مل جبر نال، ٹارگٹ کلنگ نال، دہشتگردی دی آڑ وچ ماریا گیا اوس نال ہر تھاں دھرمی سیاستاں دی راہ کھلی  کہ انڈین پنجاب وچ اوس دا اک انگ خالصتانی ذہن بنیا۔جداں تیک ایہہ انڈین ریاست نال رل مل نکسل باڑیاں نوں مرو رہے سن ایہہ ’’مجاہد‘‘ سن تے جداں ’’فتح‘‘ بعد انہاں دے مطالبے ودھے تے ایہہ ’’غدار‘‘ ٹہرے تے گل آپریشن بلیو سٹار تیک اپڑ گئی۔

1984وچ ہون والے سکھاں دے قتلام نے انڈیا وچ غیرمسلم مذہبیت نوں ودھان وچ پردھان کردار ادا کیتا۔ 

سکھاں دا بطور برادری مرنا ایہہ سی کہ انہاں دا ننکانہ صاحب، رنجیت سنگھ دی مڑھی تے کئی گرواں دے وڈے گردوارے پاکستانی پنجاب وچ سن۔ انڈین مسلماناں نوں تے پاکستانی ایجنٹ دا الزام لا کے انڈین سٹیبلشمنٹ دبا لتا سی پر سکھاں نوں پاکستانی ایجنٹ کہہ کے اوہ ایہہ ٹیچا پورا نہ کر سکی۔سگوں ایس نال سکھاں، کشمیریاں وچ سانگے ودھے۔ نوے دے دہاکے دے پہلے سال راجیو گاندھی دی خودکش حملے وچ  اک تامل کڑی ہتھوں موت نے ماحول ہور ادھیڑ دتا۔ پر 1996  وچ شروع ہون والا گجرال فارمولا تے پیپلز ٹو پیلز رابطہ پاروں اک اینج دے ویلے آیا کہ جس نوں کالی ہنیری وچ بلدے دیوے توں سمجھیا جا سکدا ہے۔

 انہاں ترے سالاں وچ  دوناں ملکاں ایٹمی دھماکے وی کیتے تے انڈیا وچ کانگرس نوں  ہرا کے ہندووتا دی حامی بی جے پی وی اقتداری ہوئی پر ایس دور وچ دوپاسے امن لابی وی تگڑی ہوئی، کرتار پور دی گل وی اگے ودھی، اخیر کم  معاہدہ لہور تیک اپڑ گیا۔

 

تاشقند دے الٹ، شملہ معاہدہ وانگ معاہدہ لہور لوکائی دی اکھاں دے سامنے ہویا، اوس توں پہلاں کئی جیمبر آف کامرساں نے انڈیا نال تعلقات ٹھیک کرن دے حق وچ قرارداداں منظور کیتیاں، اپوزیشن پیپلزپارٹی سی جس دی نری پندرہ سیٹاں کردتیاں سن پر ایس مسلہ تے بے نظیر بھٹو نواز شریف دا ساتھ دتا۔ بس یا جماعت اسلامی مخالف سی یا اوہ مشرف جس کہیا میں بھارتی وزیراعظم  دے استقبال لئی نہیں آواں گا۔ انڈیا وچ  آئی کے گجرال نوں ہرا کے 1998وچ واجپائی بی جے پی ولوں وزیراعظم تے بنیا سیہ پر اوہو ی امن توں پراں نہ ہٹ سکیا۔ اپوزیشن کانگرس وی اوس دی ایس مسلہ تے مخالفت نہ کیتی۔ واجپائی اک قدم اگے ودھ کے مینار پاکستان حاضریاں دین دی حامی بھری تے ایہہ کہیا کہ انڈیا پاکستان مکاون دے ہن حق وچ نہیں۔ کشمیری مسلمان، سکھ تے انڈین مسلمان وی ایس تے راضی سن یا گھٹ و گھٹ ایس امن پراسس دے مخالف نہیں سن۔

 پر ایس توں بعد کارگل ہو گیا تے ایس نال پاکستان انڈیا اک وار پھیر امن توں بہوں دور چلے گئے۔ انڈین خفیہ ایجنسی دے پردھان بی رامن ڈیفنس جنرل آف انڈیا وچ 2013دے سال اوس دور بارے گل کردے ہوئے لکھیا کہ اسی تے پہلاں ہی گجرال فارمولے توں تنگ ساں، پر واجپائی وی نہ مڑیا پر کارگل بعدوں اسی امن لابی نوں اپنے ملک وچ چن چن کے نکرے لا دتا۔ نو گیارہ دے اگلے مہینے انڈین پارلیمنٹ تے ہون والے حملے  اک ایسا ماحول بنانا شروع کیتا  جس وچ امن دی گل اکا گواچ گئی۔ دو ہدتیاں بعد سمجھوتہ ایکسپریس وی بند کر دتی جو شملہ معاہدہ پاروں1976وچ بڑی اوکڑاں بعد لہور امرتسر شروع ہوئی سی تے کئی وار ڈکی گئی سی۔ نو گیارہ بعد  اوسے مشرف جو ہن چوتھے مارشلا پاروں ڈکٹیٹر سی انڈیا نال دوستی دا کم چکیا، پر اوس نوں آگرے توں مٹی چٹ کے آنا پیا، ایہہ ایس گل دا سنیہا سی کہ امن  ہن نہں ہو سی۔ انڈیا نے طلبان تے افغان سرکار و چ سانگے ودھائے کہ اوس نوں لگدا ی کہ ہن چین مخالف ایجنڈے وچ اوس دی لاٹری نکل سکدی ہے تے اوہ کیوں امن ول جائے۔2013وچ لکھی اپنی چین بارے کتاب وچ ہنری کسنجر جس عالمی منظر نامے دا تقشہ وایا اوس وچ چین خلاف وڈا پاٹنر انڈیا ہی نوں لکھیا۔پہلی وار وزیراعظم بنن بعد وزیراعظم نریندر مودی دسمبر 2015وچ کابل توں واپسی تے اچانک لہو راپڑ گئے،تے نواز شریف نال ملے، ایہہ دس سالاں وچ کسی انڈین وزیراعظم دا پہلا دورہ سی پرایس نوں امن لئی ورتن دی تھاں نواز شریف خلاف ہی کم چکیا گیا۔ دو مہینے بعد پاک ایران سرحد توں اک بھارتی ایجنٹ کلبھوشن پھڑیجا گیا  تے ایرانی صدر دے پاکستان دورے تے اوس دا اعلان وی ہویا۔ انہاں حالات وچ امن دی گل گواچنی ہی سی تے اپوزیشن وی اپنا حصہ پایا۔

اینج جاپدا ہے کہ جنج سندھ طاس معاہدے تے چین بھارت جنگ وچ انڈیا دی مدد کرن دے باوجود پاکستان نوں امن نہیں ملیا سی تے گل انتہا پسنداں ول وگ گئی سی اینج ہی  کارگل  بعد  وی انڈیا وچ امن گواچ گیا، گل انتہا پسنداں ول ٹر گئی تے  پنج اگست وی مودی سرکار کردتا، انڈین میڈیا وی ایس دا شکار ہویا۔ اس دوران بس کرتار پور لانگا ہی اوہ پراجیکٹ سی جس نوں مودی امریکی مجبوری وچ قبولیا،

 نومبر 2018وچ کرتار پور راہداری دا فیتہ دوناں ملکاں وکھرا وکھرا کٹیا کہ راہداری بارے گل 1992 توں چلی سی تے نواز شریف دے دوجے دور وچ پکی ہوئی سی۔ ہن پاکستان وچ ایس دا فیتہ عمران خان کٹیا تے پرلے پاسے مودی ہوراں۔ راہداری اگلے سال شروع ہونی سی پر اوس توں ترے مہینے پہلاں مودی پنج اگست کردتا جس بعد امن دی امید پیدا ہون توں پہلاں ہی مڑوڑ دتی گئی۔ پنج اگست توں دو ہفتے پہلاں اوس  ویلے دے آرمی چیف قمر جاوید باجوہ تے عمران خان امریکہ دا دورہ کیتا سی جس وچ  امریکی صدر کہیا سی کہ کشمیر تے اوہ ثالثی کرے گا جس توں واپسی تے عمران خان بڑک لائی کہ اوس اک ہور ورلڈ کپ جت لتا ہے۔ پر اک پاسے مودی امریکی ثالثی نوں مداخلت کہہ دتا تے چودہ دناں بعد پنج اگست کردے وئے امن  نوں لت کرادتی۔

August 05, gave an opportunity to China and he said remember we are a party in Kashmir dispute.

 لگدا سی کہ امریکہ نے چین انڈیا جنگ وانگ اک وار پھیر پاکستان نوں گولی کروائی ہے تے ہوورے ایہہ ویکھدے ہوئے پہلی وار چین اعلان کیتا کہ کشمیر دے مسلہ وچ چین ثالث نہیں سگوں پارٹی ہے۔ 05اگست2019 بعد حالات ہور خرابی ول جا رہے جے، سندھ طاس معاہدے دی میٹنگاں نہیں ہوئیاں، جو تھوڑی بہت تجارتاں سن اوہ وی مک گیاں، انڈیا چاہندا ہے کہ پاکستان کشمیر نوں بھل جائے تے آزاد کشمیر نوں اپنا صوبہ بنا لے، دوجی صورت وچ اوہ پاکستان تے دہشتگردی دا الزام لاندا ہے۔ ہن اپریل 2025وچ پہل گام جو  سیاحاں تے حملہ ہویا  اوس دا الزام وی مودی ہوراں پاکستان تے تھوپ دتا، پاکستان کہیا ہے کہ عالمی پدر تے تحقیقاں کروا لو، پر مودی سرکار سندھ طاس معاہدے توں نکلن دی دھمکی دتی ہوئی ہے۔ پاکستان وی جواب دے دتا کہ پھیر اسی وی شملہ معاہدہ توں نکل جاواں گے۔ پہل گام بارے عالمی برادری نوں پاکستان دے ملوث ہون دا ثبوت دین دی بجائے انڈیا نے مئی وچ پاکستان خلاف دہشتگردی دی آڑاں وچ جارحیت کیتی پر عالمی میڈیا وچ کسی نے وی انڈین موقف نوں گھاہ نہ پائی۔ چین جم کے پاکستان نال کھلو گیا تے مغربی میڈیا انڈیا نوں جارحیت کرن والا لکھدا رہیا۔ جد پاکستان چینی جہازاں نال انڈین جہاز ڈگائے تے دو دن عالمی میڈیا ایس خبر نوں مشکوک کہندا رہیا  کیونجے خبر نال پاکستان دے نال نال چین دی وڈیائی وی ہوندی سی پر اخیر سب من گئے۔ دس مئی نوں ٹرمپ دی مداخلت تے سیز فائر ہو گیا تے ٹرمپ اک وار پھیر کشمیر تے ثالثی د ہشیار بیان دے دتا۔ امریکی مداخلت تے سیز فائر کرن والے مودی کہیا کہ اسی کشمیر تے مداخلت نہیں مناں گے۔ جنج پاکستان کارگل کیتا سی تے کشمیر ہائی لائٹ ہو گیا سی اینج ہی مودی جارحیت کردے ہوئے کشمیر نوں اک وار پھیر ہائی لائٹ کردتا ہے۔ پر ایس وار  لمیرے عرصہ بعد دوناں ملکاں وچ امن دی آواز اٹھاون والے وی  نظر آوندے رہے۔ سیز فائر ہون بعدوں وی لفظاں دی جنگ جاری ہے۔ پاکستان بار بار مذاکرات دا کہہ رہیا ہے، عالمی پدر د ی تحقیقات بارے کہہ رہیا ہے مگر بھارت نرا پاکستان دے دہشتگردی وچ ملوث ہون بارے ہی گل کررہیا ہے۔ جے انڈیا پہل گام دے ثبوت دتے ہوندے تے اوس دے بیانئیے نوں دنیا من لینا سی۔ دونوں ملک ایٹمی طاقتاں جے  ایس لئی دنیا ایس مسلہ نوں ہور نظر نال ویکھدی ہے۔ 21 دسمبر1971 دی قرارداد اپنی تھاں زیادہ اہم ہوندی جا رہی ہے۔ دوناں ملکاں دا مفاد ایہو ہے کہ مسلہ دوناں ہی رل مل حل کرن مگر فلسطین وانگ مسلہ کشمیر وی  حل کیتے بغیر اگے ودھنا اوکھا ہے تے گل عالمی مدخلتاں و ل ٹر رہی ہےْ

This article is written for Punjabi Daily Lokaai Published at 17 May 2025