Issue of Water shortage, Anti PPP, Anti Punjab mindset and Factional politics

 

Issue of Water shortage, Anti PPP, Anti Punjab mindset and Factional politics 

The water shortage issue in Pakistan is a pressing challenge, largely stemming from the controversial Sindh Taas Agreement of the 1960s, brokered by Ayub Khan, the World Bank, and the US. This agreement dealt a significant blow to the region's water resources, particularly in Punjab, historically known as Pentapotamia, the land of five rivers or PunjNad. 

The roots of this issue date back to the British colonial era. After occupying Sindh in 1843, the British transferred its administration to Bombay and closed its ancient port, Lohri Bandar. Even before annexing the Lahore Darbar in 1849, the British had their sights set on exploiting the region's resources. Their large-scale projects, including railways and canal systems, disregarded local populations, cultures, climate change, and water ecosystems including abi hayat.

This colonial mindset persisted even after Pakistan's independence in 1947, as evident in the Sindh Taas Agreement. Today, the issue has become highly politicized, with various groups blaming each other—some targeting the PPP, while others accuse Punjab and Punjabis. However, the real solutions are being overshadowed by factional politics, complicating efforts to resolve the water crisis.

Now read the article Published in the Punjabi Daily

 Click and read online Here

وسیب تے وسنیک

نہراں، پیپلزپارٹی اتے پنجاب مخالفتاں تے دھڑے بازیاں

عامر ریاض

جداں صدیاں پہلے ساڈی تھاواں تے یونانی آئے تاں اک یونی لکھاری ائیرین لکھیا پئی جداں اساں دھرتی پنج دریائی وچ آئے اتے سندھ، جہلم، چناب، ستلج تے راوی ویکھے تے سانوں کڈا چر ایہو لگدا رہیا کہ ایہہ پنج سمندراں دی سرزمین جے۔انہاں بنج شیر دریاواں پاروں ہی ہیلنسٹک دور(سکندر مقدونی دی موت 323 قبل مسیح توں قلوپطرہ دی موت 30 بعد از مسیح) دے یونانی لکھاریاں بشمول مشہور گواچ چکی کتاب انڈیکا دے مصنف میگس تھینزایس دھرتی دا ناں پینٹا پوٹامیا (پنج نوں اوہ پینٹا آکھدے سن کہ ایہہ پنج دریاواں دی دھرتی سی) لکھیا کیونجے انہاں توں پہلے لکھی کتاب مہابھارت وچ پنجند (قدیمی فارسی تے عربی لٹریچر وچ دریا لئی نہر تے پنجابی وچ ندی لکھیا جاندا سی)۔ 

Indica.

........Megasthenes

انہاں پنج دریاواں وچ کئی نکے وڈے دریا پیندے سن جس وچ بیاس، کنہار، کابل وی شامل سن۔انہاں پنج دریاواں وچوں سندھ کدوں، کیوں کڈیا گیا تے بیاس پایا گیا ایس بارے وی کدی لکھاں گا پر اج تے نرا نہراں بارے ہی گل لکھنی ہے۔جے تساں والمکی دی رامائن پڑھو تے اوس وچ وی پنج دریائی دھرتی دا ذکر ہے۔چلو 1333 وچ ساڈی تھاواں آئے ابن بطوطہ ہی نوں پڑھ لو کہ اوس غزنی توں ہشت نگر کھلو کے کہیا سی کہ میرے پچھے ترکماناں دی تھاواں جے تے اگے دھرتی پنج دریائی ہے۔ابن بطوطہ ہی نہیں سگوں اوس توں پہلاں آون والے کئی لکھاریاں نے دریائے سندھ دا ناں دریائے پنجاب لکھیا ہے جس دا ریکارڈ جے چاہیدا ہوئے تے پیش کردواں گا۔جے اج دے پاکستان وچ پورا کشمیر تے پرلا پنجاب رلا لو تے دھرتی پنج دریائی دا نقشہ سمجھنا اوکھا نہیں پر ایہہ گلاں اج دی قوم پرستیاں وچ ساڈے دوست سمجھنا نہیں چاہندے۔اوہ وی سمجھنا نہیں چاہندے جو ایس دھرتی دے پچھوکڑ نوں نری اسلامی عینک نال ہی دیکھدے جے۔

پر ایس گل توں کوئی انکاری نہیں ہو سکدا کہ ساڈے پانی، ساڈے دریا ساڈی تواریخ دا پردھان حوالہ جے۔اج ایس ہی دھرتی تے پانی دا مسلہ بن چکیا ہے جس وچ انگریزی نہری بندوبست توں سندھ طاس معاہدے تیک دی سو سالاں دی نکمی پر ہشیار پالیسیاں دا وڈا ہتھ ہیگا۔ چینی تھاں تبت توں نکلدے انہاں دریاواں نوں کنج کنج وڈیا ٹکیا گیا کہ ایس کہانی نوں ہلے لکھیا نہیں گیا۔جے تساں آن لائن پئیاں برٹش اسمبلی دی تقریراں سندھ تے انگریزاں دے قبضے(1843) توں پنجاب تے قبضے لئی کیتی پہلی جنگ (1846) پڑھو تے پتہ چلدا ہے کہ سب دھڑے ہی دریائے آمو(آکسس) تیک اپڑن دی اگ وچ رجھے جے۔اوہ انہاں تھاواں دی فصلاں، پانیاں نوں وی ویکھدے سن سگوں بھرتیاں وی اودھ دی تھاں ایتھوں ہی کرن دا ارادہ پکا کر چکے سن۔انہاں نہ تے لوکاں بارے سوچیا، نہ دریائی زندگی دے تباہ ہون بارے غور کیتا سگوں اپنے خارجی مفاداں نوں ہی اگے رکھیا۔ سندھ تے قبضہ کردے ہی دو کم کیتے، اک تے سندھ نوں بمبئی دے تھلے لا دتا تے دوجا ٹھٹے توں سمندر ول جاندے دریا تے بنی ساڈی اکلی تے پردھان بندرگاہ ''لہوری بندر''(1538 وچ لکھی کتاب تریخ طاہری وچ ایس نوں لہوری داہڑو وی لکھیا ہے) نوں بند کردتا۔

ایہہ اوہی بندگاہ ہے جتھے ابن بطوطہ پنج دن ٹہریا سی تے تریخ طاہری وچ لکھیا ہے کہ پرتگالیاں ایس نوں ترے وار ساڑیا سی۔رنجیت سنگھ دی شاہی ''لہور دربار''وچ (1799 توں 1849) ٹھٹے دے حاکم دا نمائندہ بیٹھدا سی جو دریائی ٹیکس وی لیندا سی تے اوہ کلہوڑیاں تے تالپوراں توں وی تگڑا سی۔لہوری بندر نوں مکانا ساڈے پانیاں تے پہلا ڈاکہ سی۔پر سندھی قوم پرست ایس بارے چپ ہی رہندے جے۔لہوری بندر بند کرکے کراچی دی بندرگاہ بنانا اک سوچیا سمجھیا منصوبہ سی جس ساڈی دریائی تجارتاں نوں وی مکا دتا۔ انگریزاں نہراں تے بیراج اینج بنائے جس وچ لٹکدے تے کھل جاون والے پل بناون دی تھاں پکے پل بنائے گئے تاں جے کم پکا ہوئے۔نہراں نال سیراب ہون والی زمیناں من مرضیاں نال ونڈیاں گیاں تانجے نویں وفادار ٹہانیاں بن سکن۔دریائی یعنی آبی حیات بارے تے سوچیا ہی نہ گیا نہ بعد وچ آئی یو سی این جہے اداریاں ایس سب بارے گل اوکا کوئی نہ کیتی۔ساڈے پانیاں تے تریجا ڈاکہ سندھ طاس معاہدہ سی جس وچ 6 کروڑ 20 لکھ تے 60 ہزار پاونڈ ملے، برٹش کمپنی ماٹ میکڈونلڈ نوں ٹھیکہ ملیا اتے پنجاب دے ترے دریا بھارت نوں مل گئے۔ انہاں دریاواں دی آبی حیات تے انہاں توں سیراب زمیناں تے لوکائی بارے کسے کجھ نہ سوچیا۔ 1930 وچ امرتسر جمے، گورنمنٹ کالج لہور پڑھے تے 1950 دے دہاکے دے ادھ بعد پہلے سٹیٹ بینک اتے پھیر ورلڈ بینک نوکری کرن والے ڈاکٹر پرویز حسن اپنی ہڈ بیتی ''میری زندگی، میرا وطن'' (کتاب انگریزی وچ لکھی سی جس د ترجمہ ساڈے یار ثقلین شوکت کیتا تے نیولائن توں میں 2018 وچ چھاپی سی) وچ سول سرونٹ تے پنجابی پیارے مسعود کھدر پوش دا سندھ طاس معاہدے تے ردعمل ریکارڈ دا حصہ بنایا ہے۔ کتاب دے صفحہ103 تے لکھیا ہے، ''سول سرونٹ مسعود کھدر پوش اس بات پر ملول تھے کہ پانی کے دائمی سرچشموں سے دستبردار ہو کرہم نے کچھ ڈیم اور نہروں کو قبول کرلیا ہے۔یہ دونوں چیزیں کچھ دہائیوں میں ریت سے بھر جائیں گی۔'' ڈاکٹر پرویز حسن مسعود کھدرپوش دا اک تریخی جملہ وی لکھیا جو اینج ہے ''مسعود طنزیہ کہا کرتے تھے کہ مستقبل میں قوم دہائیوں تک پانی کی کھوج میں کی جانے والی کھدائی کی مٹی میں لتھڑی رہے گی''۔

For reading further, you may click at 

Extracts & Reviews Biography of an Economist from Pakistan

اج اسی لتھڑے ہی نہیں سگوں دست و گریبان وی ہاں کیونجے ڈکٹیٹر ایوب خان تے اوس دے سجن ٹھیکے توں مال وی بنانا چاہندے سن، امریکہ نوں اپنے اقتدار لئی راضی رکھنا وی چاہندے سن، ورلڈ بینک اگے متھا وی ٹکینا چاہندے سن تے ورلڈ بینک تے امریکہ بھارت نوں سرد جگ وچ اپنے ول کرنا چاہندے سن۔ پرویز حسن لکھیا کہ ایس معاہدے توں پہلاں لوکاں توں رائے لین دا کوئی سوال ہی نہیں سی سگوں ڈکٹیٹراپریل 1960 وچ پریس اینڈ پیلیکیشنز آرڈیننس لیا چکیا سی تے میڈیا وی قابو وچ سی۔چیتے رہے کہ اقتدار تے قبضہ کرن دے 5 مہینے بعد ہی ڈکتیٹر ایوب خان نے لہور توں نکلدے ترقی پسند اخباراں پاکستان ٹائمز تے امروز تے سیکورٹی ایکٹ دے تحت قبضہ کیتا سی کیوبجے اخبار دے مالک میاں افتخارالدین امریکی مداخلت تے مارشلا تے تنقید کردے سن۔ ایس سارے دور وچ ذولفقار علی بھٹو ایوب دے وزیر سن پر ساڈا الار ڈکٹیٹر ول ہی ہیگا جس سندھ طاس معاہدہ کردے ہوئے پانی تے تریجا تے فائنل ڈاکہ ماریا۔

 ایس توں بعد اج دے دیہاڑ تیک اسی مسلسل پانی دے گھاٹیاں ول ہی جانا سی۔ گھیسی تے جداں کسی نوں بٹھا کے دھکا دے دیو تے پھیر ایہہ سوال اہم نہیں رہندا کہ تھلے کڈی تیزیاں نال جا رہے ہویا ایس نوں روکیا کنج جائے۔ایہہ گل یاد رکھو کہ ورلڈ بینک نال سندھ طاس معاہدے دی گفتگو1951 توں شروع ہوئی کہ اوسے ویلے پنجاب دے مشہور لکھاری سعادت حسن منٹو کہانی ''یزید'' لکھی جو ساڈے پانیاں بارے ہی سی۔ایہہ مذاکرات 8 سال چلے تے ایس وچ سندھی، پختون، بلوچ تے مہاجر سیاستداناں تے دانشوراں کیہہ کیہہ کہیا؟ ایس توں بعد لنگھے 60 سالاں وچ کیہہ کہیا ایہہ سب بعد ہی پتہ چلے گا کہ ساڈے پانیاں دا ویری کون کون ہے۔

اج جداں پانیاں دے مسلے بارے گل ہورہی ہے تے ایس وچ 5 مسلے جڑے جے۔پہلا مسلہ تے پانیاں دے گھاٹیاں دا ہے، دوجا مسلہ کارپوریٹ فارمنگ دا ہے، تریجا مسلہ سندھ بلوچستان پنجاب دی انہاں تھاواں دا ہے جتھے پانی نہ ہون پاروں زمیناں سیراب کرن لئی نہراں بناون دی لوڑہے، چوتھا مسلہ موسمیاتی وٹاندرے نال پیدا ہو چکی صورتحال دا ہے تے 5واں مسلہ وفاقیت دا ہیگا۔ایہہ پنجوں مسلے نرے پنجاب دے نہیں پر رولا سارا پنجاب تے پایا جا رہیا ہے۔جو ضیائی دور توں سرائیکی وسیب دے مامے بنے سن تے پنجاب توڑ کے صوبہ بناون لئی متحرک سن انہاں نوں چولستان وچ نہراں بناون تے اعتراض ہے۔ بلوچستان وچ کچھی کینال دے دوجے مرحلہ تے کم شروع ہو رہیا جے جس نوں تونسہ بیراج توں پانی جائے گا۔تھر نوں وی سیراب کرنا ہے چھ وچوں دو نہراں نال۔۔۔۔ پر جے پانی دے گھاٹیاں تے جتھوں پانی توں زیادہ پیداوار ملدی ہے اوس بارے گل نہیں ہوئے گی تے پوری تصویر سامنے نہیں آئے گی۔کجھ دھڑے نرا پیپلزپارٹی نوں رگیدن وچ ہی مسلے دا حل لبھدے جے، پانی دے گھاٹے دے مسلیاں نوں دھڑے باز سیاست وچ الجھاون نال مسلہ ہور چوڑ ہوندا جے۔ کجھ لئی بس پنجاب نوں گالاں کڈ کے رانجھا راضی کیتا جا رہیا ہے، ایہہ بنگلہ دیش بنن بعد دی پاکستانی سیاست دا خاص ہتھیار ہے جس نو ضیائی دور توں خوب ورتیا جا رہیا ہے تے کئی قوم پرست دھڑے ایس وچ ادھار کھائی بیٹھے جے۔ایہہ گل اپنی تھاں اہم ہے کہ پاکستان سندھ طاس معاہدے تے مڑ اسمبلیاں وچ غور کرے کہ ایس توں نکلن دا ویلہ ہے یا عالمی برادری نوں ان 60 سالاں وچ بگڑ چکی صورتحال بارے دسیا جائے۔ کارپورٹ فارمنگ بارے تے وکھری گل کرن دی لوڑ ہے کہ ایہہ پورے ملک دی زرعی پالیسی نال جڑی گل ہے۔ اسی پہلاں وی مسنگ پرسناں والے کیس نوں قوم پرستی دی عینک نال ویکھدے ہوئے مسلہ وگاڑیا ہے کہ ایس قومی مسلہ تے آئین وچ تبدیلی لوڑی دی ہے، قنون بدلن دی لوڑ ہے۔پانی دے گھاٹیاں دے مسلہ تے ہر کوئی سہمت ہے پر قوم پرستی دی عینک نال ایہہ مسلہ دھڑے باز سیاستاں دا شکار ہے۔ جے ہن وی ایس توں نکلیا نہ گیا تے مسلہ ہور چوڑ ہی ہوئے گا۔

Read it too, it was written 6 years back in 2019

World Ocean Day: What we did with Water Trade and Water life Iqbal had mentioned it in 1930, almost 89 years back but we are either ignorant or following colonial policies.

106 Years of Jillianwala Killings, Timing, Unchecked Powers & the security mindset

 

106 Years of Jillianwala Killings, 

Timing, Unchecked Powers and the security mindset

April 13, 1919, is a dark day in South Asian history, particularly in Punjab, as the Jallianwala Bagh incident exposed the brutal nature of British colonial rule and few politicians. This horrific event not only shocked the nation but also brought attention to the so-called civilized world and the British Assembly, forcing them to confront their regional colonial policies. The incident also had a profound impact on prominent politicians like Mahatma Gandhi, making it a turning point in Indian politics. Just after 41 days of Bolshevik Revolution (25 October 1917) with the approval of Secretary of State (sitting in London) Governor General India issued an order through Home Department (Government of India No 2884) at December 10th, 1917 to appoint the infamous Rowlatt committee, known in official papers as Sedition Committee. 

The aftermath of Jallianwala Bagh marked a significant shift in resistance politics and statecraft. The incident led to the end of "club politics" among groups like the Congress and paved the way for provincial and mass politics. Moreover, the British Empire's strategy of creating buffer zones along the borders of Iran, Afghanistan, and China (1872-1914) resulted in divided communities and laid the groundwork for a buffer economy. The Radcliffe Line, established in 1947, further reinforced this policy, which continues to benefit local elites.

Understanding the background and impact of Jallianwala Bagh is crucial for analyzing its relevance in modern times. The incident and its aftermath continue to shape the region's Security policies, mass politics and economy, making it essential to study and comprehend its historical significance. 

I wrote this article at the 106th year of Jillianawala Killings and it is published in Punjabi Daily Lokai and you may read it by clicking here https://lokaai.com/Page2.html

 you may read it below

وسیب تے وسنیک

روولٹ قنون جس جلیانوالہ قتلام دی نیہاں رکھیاں

عامر ریاض

جیلیانوالہ قتلام نوں اج 106 ورہے ہو گئے کہ جے تساں پیٹرک فرنچ دی کتاب '' لبرٹی اور ڈیتھ''وچ دسے خفیہ ادارے ''انڈین پولیٹکل انٹیلی جنس (آئی پی آئی) توں روولٹ کمیٹی رپورٹ 1918 تیک دی کہانی پھرولو تاں تہانوں اوس مائنڈ سیٹ دا پتہ چلدا ہے جس پاروں جیلانوالہ باغ امرتسر وچ اپریل 1919 وچ ننگا قتلام اک سوچے سمجھے  منصوبے(کالےقنون) راہیں کیتا گیا سی۔ہورے تہانوں پتہ ہی ہوئے کہ جس دن بند سندھ دی اخیری بادشاہت ''لہور دربار'' نوں 29 مارچ 1849 وچ ڈیگیا گیا سی اوس دن پنجابی میلہ چراغاں مناون مادھو لال حسین دربار حاضریاں دے رہے سن تے جس دن جلیانوالہ قتلام کیتا گیا اس دیہاڑ پنجابی وساکھی منیندے پئے سن۔ پر اج دی ایس لکھت وچ میں نرا اوس رپورٹ دی گل کراں گا جس دا سرکاری ناں تے ''سڈیشن(غداری) رپورٹ سی تے اس نوں تیار کرن دا آڈر بالشویک انقلاب (25 اکتوبر 1917) دے 41 دن بعد دس دسمبر 1917 نوں جاری ہویا سی۔ہوم دیپارٹمنٹ دلی توں جاری آڈر نمبر 2884 وچ کہیا گیا سی کہ لندن بیٹھے سیکٹری آف سٹیٹ نے وائسرائے انڈیا راہیں اک کمیٹی بناون دا حکم دتا ہے جو دو کم کرنے سن۔ پہلا ایہہ کہ جرائم تے انقلابی لہر وچ سانگے لبھے جاون تے دوجا ایہہ کہ اک ایسا قنون بناون دی تجویز دین جس پارون سازشاں دا بیہہ مکایا جا سکے۔

 15.اپریل 1918 نوں غداری کمیشن 46 ان کیمرہ اجلاساں بعد جس وچ 42 کلکتے تے 4 لہور وچ ہوئے اپنی رپورٹ پیش کیتی۔جے پاکستان، انڈیا دی حکومتاں آزاد ہون تے انہاں 46 ''ان کیمرہ''اجلاساں دا کھوج لاون تے انہاں نوں پبلک کرن۔ خیر  ایس غداری کمیشن دا پردھان جج ایس اے ٹی روولٹ سی تے بمبئے ہائیکورٹ دا چیف جسٹس سر باسل سکاٹ، مدارس ہائیکورٹ دا جج دیوان بہادر سی وی کمار سوامی شاستری، یوپی بورڈ آف ریونیو داسر وینری لووٹ تے کلکتے ہائیکورٹ دا وکیل پرواش چندر متر کمشن دے ممبر سن۔ساری صوبائی حکومتاں اتے آئی سی ایس افسراں کمیشن نال تعاون کیتا کہ ایجنڈا پردھان ہوئے تے انکار دی گنجائش نہیں ہوندی۔

Sedition Committee and its members

رپورٹ 1890 دی دہاکے توں 1916 تیک دے ویلے ہوئیاں مسلح کاروائیاں، انگریزافسراں دے قتلاں، ڈاکیاں راہیں انگریز افسراں تے کھاندے پیندے مقامی سیٹھاں توں فنڈ اکٹھا کرن ، سرکاری خزانے دی تھاواں تے حملے اتے انہاں کاروائیاں وچ کلرکاں تے طلبا دی رلت نال بھری پئی ہے۔ 280 صفحیاں دی ایس رپورٹ نوں آزادی دی لہر دی عینک نال پڑھو تے کہانی ہور نظر آوندی ہے تے جے سیکورٹی دی عینک پا لو تے گل گواچ جاندی ہے۔ رپورٹ بمبئی دی تھاں پونہ توں شروع ہوندی ہے جتھے 1896 وچ شیوا جی دی آڑ وچ میلے ہوندے جے جس وچ اینٹی انگریز تے اینٹی مسلم نعریاں نال ماحول گرمایا جاندا ہے تے بال کنگا دھرتلک اپنے مراٹھی اخبار''کیسری'' راہیں اگ تے تیل پاندا ہے۔ شیوا جی دا میلہ مناون والیاں اک مسیت تے وی حملہ کیتا تے پونے وچ فساد وی ہویا جس بعد پونے وچ وسدی مسلم اقلیت دسویں محرم دا جلوس وڈا کر لتا تے اینج اپنا جواب دتا۔ ۔22 جون 1897 دے دن جداں ملکہ دی تاج پوشیاں دے پروگرام جاری سن، دو براہمن بھراواں دمودر ہری تے بال کرشن علاقے دے پلیگ (طاعون) کمشنر نوں قتل کردیندے جے۔کمشنر تے الزام سی کہ اوس دے بندے پلیگ دے مریض لبھن لئی ساڈے گھراں وچ وڑدے جے، ایہہ مرد ساڈی زنانیاں نوں بے پردہ کردے تے ساڈی بے عزتیاں کردے جے۔ پر ملکہ دی تاج پوشی والے دن ہوون والے ایس قتل نوں ہشیار چال سمجھدے ہوئے غداری دے کھاتے پایا گیا ہے۔ایس بعد سر کرزن وائیلی تے جیکسن دے قتلاں تے بم سٹن دے وقوعیاں دا ذکر وی ہے، 

رپورٹ ایہہ تے نہیں دسدی کہ جداں انہاں سالاں وچ ہی بمبئی، مداراس تے بنگال فوجاں مکا کے رائل برٹش انڈین آرمی بنائی گئی، 1901 وچ پنجابی تھاواں نوں کٹ کے صوبہ سرحد بنایا گیا تے 1904 وچ پنجاب شامل دلی شہر وچ وڈا دربار سجایا گیا تے ایس وچ کلکتے دی بابو سرکار مکن تے مرکز دلی لیجاون دا جو لکیا سنیہا سی اوس دا کیہہ اثر ہویا مگر ایہہ لکھیا ہے کہ مسلح کاروائیاں وچ بنگال دی ونڈ (1905) بعد وادھا ہویا۔

رپورٹ وچ انگریز مخالف لہر وچ ہندو دھرم دے ورتارے اتے پنجاب تے بنگال دے انگریز مخالفاں وچ سانجھ دا ذکر تے ہیگا پر ایہہ نہیں لکھیا کہ جداں 19ویں صدی دے اخیری 25 سالاں وچ سرکار آپ دھرمی ناواں نال سکول کالج بنوا رہی سی تے زباناں نوں دھرمی رنگ دے رہی سی تے پھیر سیاست وچ دھرمی رنگ کیوں نہیں چڑھنا سی۔ رپورٹ وچ مظفرپور قتل، علی پور سازش، ہوارہ سازش، کھلنا گینگ،بریسل سازش، راجہ بازار بم کیس، اسلحہ چوری کیس، ڈھاکہ سازش، روڈا کمپنی اسلحہ ڈاکہ کیس، آرمینین سٹریٹ تے ڈاکہ،بنارس سازش، ہرنام سنگھ دا کیس، دلی سازش کیس، بج بج ہنگامے، لہور سازش کیس، لہور سازش ٹرائل، برما وچ متحرک غدری،لہوری طلبا دے ہنگامے، ریشمی پترسنے کئی کیس دتے گئے۔ رپورٹ وچ تھاں تھاں تے امریکہ، برطانیہ، جرمنی، ترکی تے دوجے یورپی ملکاں وچ بیٹھے کرداراں داذکر جو انقلابیاں تے دوجیاں نوں مال وی دیندے سن۔جرمن ہندو سازش دا وی حوالہ ، ہردیال دےجرمناں تے امریکیاں نال سانگیاں دا ذکر وی ہیگا۔

رپورٹ دا صفحہ 141، باب 11 پنجاب وچ انقلابی سرگرمیاں بارے ہے۔ پنجاب دے لیفٹنٹ گورنر ڈینزل ابیٹسن دا بیان رپورٹ دا حصہ ہے جو 1907 دی پگڑی سنبھال جٹا لہر توں ڈریا ہویا ہے کہ لہر دا اثر سیاسی کامیاں دے نال نال پڑھے لکھے پنجابیاں تے وادھو ہے جس وچ سٹوڈنٹ تے کلرک پیش پیش جے۔

لہور وچ تحریک دا زور ہے اتے سیالکوٹ، فیروزپور، امرتسر،پنڈی، لیل پور وچ ایہہ بہوں تگڑی ہے۔ چناب کینال کالونی تے باری دوآب وچ وی کم تیز ہے۔

رپورٹ وچ  سیکٹری آف سٹیٹ لارڈ مورلے دی 6 جون 1907 دی ہاوس آف کامنز (قومی اسمبلی) دی تقریر دا حوالہ وی ہے جس وچ اوس کہیا کہ پنجاب وچ یکم مارچ توں یکم مئی 1907 وچ پنجابیاں 28 عوامی اکٹھ کیتے جنہاں وچ نرے 5 وچ کساناں دے مسلیاں بارے گل کیتی گئی تے باقی سب وچ انگریز حکومت خلاف سیاسی گلاں ہی سن۔ رپورٹ وچ لالہ لاچپت رائے دے دو خطاں دا ذکر وی ہے جو 28 فروری تے 11 اپریل 1907 دے جے جس وچ اوہ لندن بیٹھے پرمانند تے کرشن ورما توں مالی تے دوجی مدد دا آکھ رہیا ہے۔ رپورٹ دسمبر 1912 وچ وائسرائے ہارڈنگ تے قاتلانہ حملے وچ اک اہلکار دے مرن دی گل کیتی تے لکھیا کہ حملہ کرن والے دوڑ گئے پر5 مہینیاں بعد لہور وچ اک بم دھماکے وچ اک اردلی ماریا گیا سی تے اوس کیس دی تفتیش وچ پتہ چلیا کہ لہور وچ پنجاب یونیورسٹی پڑھیا ہردیال،محکمہ جنگلات ڈیرہ دون وچ ہیڈ کلرک راس بہاری بوس، لہور سنٹرل ٹرینگ کالج پڑھیا عباد بہاری تے کجھ ہور سجناں ہارڈنگ تے حملے دا پلان بنایا سی۔ پنجاب دے باب وچ غدر لہر دا ذکر وادھو ہے جس نوں فارایسٹ، امریکہ، کینیڈا گئے سکھ پنجابی مدد گھلدے سن۔اک پمفلٹ غدری گونج وچ سرکاری خزانے تے ڈاکے مارن، انگریز افسراں نوں قتل کرن تے مقامی سیٹھاں نوں لٹن دی گل وی ہے۔ رپورٹ وچ کئی ڈاکیاں دے حوالے شامل جے پر انہاں دا کسی لہر نال سانگا سی، ایہہ لنک مسنگ ہے۔ رپورٹ وچ لکھیا ہے کہ صورتحال پنجاب تے بنگال وچ بہوں خراب سی تے دوجے پاسے منیا گیا ہے کہ پنجابیاں دی وڈی گنتری جنگ عظیم (پہلی)وچ فوج وچ بھرتی جے۔سکھاں بارے دسیا گیا کہ اوہ انڈیا وچ نرے اک فیصد جے پر فوج وچ اوہ چھیواں حصہ جے۔ رپورٹ وچ بہوں سارے رسالیاں تے اخباراں دا ذکر ہے جس وچ اک جہان اسلام نامی ٹرکش اخبار وی سی جس وچ عربی تے ہندی اردو پورشن وی سن تے ایہہ لہور تے کلکتہ وچ ونڈیا جاندا سی۔اردو پورشن نوں پنجاب دا ابو صیاد لکھدا سی تے ایہہ اخبار استنبول وچ چھپدا سی۔رپورٹ ریشمی رمال لہر تے مکدی ہے تے ایس پورشن وچ بریلی دے سید احمد  ولوں اخیری آزاد انڈین بادشاہت لہور دربار خلاف 1826 توں 1831 والے جہاد دا ذکر ہے تے ایس تھاں ڈبلیو ڈبلیو ہنٹر دی کتاب ساڈے انڈین مسلمان دے حوالے وی جے۔ پر جو نتیجہ ہنٹر کڈیا اوہ رولٹ رپورٹ نہیں کڈہیا۔ بریلی والے سید اپنے ساتھیاں نال بالاکوٹ والی لڑائی وچ1831 دے سال پورے ہو گئے سن تے جداں ہنٹر 1872 وچ کتاب لکھ رہیا سی تے اوس 1862 دی سوات مہم بارے لکھیا کہ ایہہ سید احمد دے پچھلگ جے جو ساڈے نال لڑ رہے جے۔ ہنٹر لکھیا کہ ایہہ اوہی لڑاکے جے جو کدی ساڈے انگریزاں دے سجن سن، 1831 بعد اسی انہاں نوں مدد دتی کہ ایہہ رائل بنگال آرمی وچ وی کم کر سکدے سن تے انہاں کیتا۔ لہور دربار ڈھاون تیک ایہہ ساڈے نال سن تے اج ساڈے خلاف کئی ورہیاں توں لڑ رہے جے۔ ہنٹر دا اقرار دس رہیا سی کہ کل جنہاں نوں ویریاں خلاف اسی لڑایا سی اوہ اج ساڈے خلاف جے پر پوری روولٹ رپورٹ وچ ایسا کوئی اقرار نہیں جو دسے کہ انگریز دے قبضے پاروں کئی انقلابی انہاں خلاف لڑ رہے سن، اوس وچ کجھ اوہ وی سن جنہاں نوں انگریز دے ساڈی دھرتی تے قبضے دی تھاں ہور گلاں تنگ کردیاں ہون۔ اوہ وی سن جو جرمنی، ترکی، امریکہ یا کسی دوجی دھرتی دی مدد نال اگریز نوں کڈہنا چاہندے ہون گے۔ اوہ وی سن جو ہندو یا مسلم یا سکھ اقتدار چاہندے ہون۔ پر انگریز دا قبضہ تے پردھان حقیقت سی۔رپورٹ وچ تے ایس بارے اک لفظ وی نہیں۔ ایہہ ڈر وی سی کہ جس صوبے توں ایڈی وڈی فوجی بھرتی آندی ہے اوس وچ تگڑی ہوندی انقلابی لہر جنگ توں بعد واپس گھراں نوں آون والے فوجیاں تے وی اثر پا سکدی ہے۔ گل اوس ویلے ہور چوڑ ہوئی جداں اکتوبر 1917 وچ بالشویک انقلاب وی آگیا۔جے زار شاہی ڈھے سکدی ہے تے پھیر نوآبادیاتی قبضہ کیوں نہیں ٹٹ سکدا۔ بورے ایسے پاروں روولٹ کمیشن بنیا تے اوس وچ سب انگریز مخالفاں نوں غداری دی ڈانگ نال ہانکن دا فیصلہ ہویا۔ایسا قنون بنایا جس وچ وارنٹ بغیر گرفتاری ہو سکدی سی، غدار قرار دے کیہہ ریاست ہر قسم دا ظلم کرن دا حق رکھدی سی۔ قنون وی بنوا لتا تے ہن فیصلہ ہویا کہ ایس قنون دا رعب بناون لئی پنجاب وچ ہی کوئی دبدبہ ودھان لئی کم کرو۔ 6 تے دس اپریل 1919 وچ امرتسر ہوئیاں ہڑتالاں تے ماردھاڑ کم 13 اپریل ول ٹوریا۔ 

پاکستان انڈیا تے بنگلہ دیش وچ جلیانوالہ قتلام بارے بہوں گل بات ہوندی ہے،ڈرامے، فلماں، کہانیاں، شاعری وی ہوندی ہے پر روولٹ کمیشن نال بنے قنون راہیں ریاستی جبر دا جو اختیار اداریاں نوں دے دتا اوس نوں کوئی مکاون دی گل نہیں کردا۔ایہہ جبر دا اختیار ریاستی حکام تے تینوں ملکاں دی اشرافیہ نوں تے سوٹ کریندا ہے پرسیاستدان ایس نوں کیوں 77 سالاں وچ نہ بدلیا، پاکستان، بنگلہ دیش وچ مارشلا رہے پر ہندوستان وچ کانگرس 48 سال اقتداری رہن بعد وی ایس نوں نہ بدلیا۔بس ایس بارے سوچو۔ 

Few old post about the same issue 

100 years of Jillianwala Massacre (13 April 1919-13 April 2019) A series of Radio Shows