Punjab Punch...History, Politics & Culture: June 2025

Hypocrisies, twisted politics, and language Bill in the Punjab

Either break the Punjab or work to divide Punjabi in various dialects is a double edge weapon of the clever agenda. There are many actors & characters involve in it but who will be the prime beneficiary in it? it is the question ahead. Playing with language and dialects will prove more dangerous than playing with communalism or sectarianism for sure. I tried to address the 3 fold language riddles, read and respond if you have interest in it

The article is published in Punjabi Daily Lokaai, Click Here & read online

وسیب تے وسنیک

پنجابی زبان، منافقتاں ،چکری سیاستاں تے لینگوئج بل

عامر ریاض

ٹیچا ایہہ ہیگا کہ پنجاب یا پنجابی نوں ہر قیمت توڑنا ہے۔ حکمت عملیاں فرق فرق، کوئی ایہہ کم پنجابی توڑن توں شروع کرنا چاہندا ہے، کوئی ایس نوں پنجاب توڑن توں اگے ودھان وچ مست ہے۔

اوہ وی ایس وچ شامل جو اْردو تے انگریزی دی حا کمیتاں لئی ایس پواڑے وچ دن رات تیل پاوندے نیں۔ جنہاں اپنی ساری حیاتی پنجابی تے اوس دے لہجیاں دا اک حرف وی نہیں پڑھیا اوہ وی ایس انتشاری کم نوں ودھان لئی بڑے پکے منہ نال رائے دیندے جے۔اوہ وی ایس وچ رلتی جو سمجھدے جے کہ اج پنجاب ٹٹے گا تے کل سندھ دی واری وی آئے گی۔بعداں اوہ سرائیکی نوں سندھ وچ پروموٹ کرن گے کہ سندھی دا تناسب گھٹ ہوئے۔

سندھی دانشوراں دا المیہ ایس توں وی بھیڑا کہ اوہ سندھی پنجابی دی نیڑھتا توں گھابرے پھردے۔ ہورے ساڈے ہندکو ہزارہ پنجابی وی ایسے چکر وچ پھس گئے ہون۔ پر اج تے مینوں اوس پردھان لینگوئج بل دی گل کرنی ہے جو پنجب اسمبلی وچ آیا تے اک وار پھیر پنجابی دا مسلہ فلور آف ہاوس ہے۔بل پیش کرن والے دی نیت اتے جذبے تے میں کوئی گل نہیں کردا مگر میں پنجاب دے اسمبلی ممبراں نوں کہنا ہاں کہ کیہہ تسی وی خیبرپختونخوا تے بلوچستان وانگ بغیر کسی لسانی تے سیاسی بحثاں دے زبان ورگے اہم مسلہ نوں ایڈریس کرو گے؟

جداں عوامی نیشنل پارٹی تے پیپلزپارٹی نے پشتو پختو تے بحث توں بغیر پنجابی دے ترے ٹوٹے کیتے تے اوہ اک چکری فیصلہ سی۔جے اوہ زبان تے لہجیاں بارے لسانی ماہرین نوں بلاندے تے ہورے انہاں دی دلیلاں سمجھ آ سکدیاں۔ انہاں دی حکومت صوبے وچ مکی تے پی ٹی آئی بارہ سال توں اقتداری ہے مگر انہاں اوس گھٹیا لسانی بل نوں چھیڑا تک نہیں۔ ویسے پی ٹی آئی والے دوناں جماعتاں خلاف تبرے کردے جے مگر ایس معاملے تے بس چپ۔ پنجاب توڑ پراجیکٹ وچ ووٹ لین لئی انہاں وی اپنی جماعت دے پنجاب وچ ٹوٹے کیتے جے، نرے پنجاب وچ۔ جو بلوچی اور براہوی نوں اک مک کررہے جے، جو سمندراں دے کنڈیاں تے وسدے کئی زباناں دے جانو مکرانیاں نوں بلوچی چوغا پہنائے بیٹھے اوس مالک بلوچ نے وی بلوچستان وچ نرا پنجابی نوں توڑیا۔ مسلم لیگ ن نے اپنی پنجاب پارٹی نوں تے نہیں ونڈیا مگر انہاں مسلیاں تے چپ رہن دی قیمت انہاں نوں ہزارے پشور دینی پئی سی۔ ووٹاں والی سیاستاں اپنی تھاں لوڑی دیاں نیں مگر بیانیے وچ جد کھوٹ ہوئے تاں گل وگڑدی رہندی ہے۔

The reason behind the Taliban and Modi mindset in Pakistan and India is that before independence, Congress and Muslim League and many more exploited Hinduism, Islam, and Sikhism without thinking about the consequences. After independence, they couldn't get rid of it. All supporters of mother tongues should think about what seeds they're sowing for future generations. If language and dialect become politicized today, no one will be able to stop it tomorrow.

We Pakistanis know that the One Unit policy, like a patchwork solution, harmed not other but the unity of Pakistan itself in the end. India similarly broke Punjab, leading to the 1984 massacre, and the situation remains dire today.

پاکستان تے ہندوستان وچ طالبان تے مودی مائنڈ سیٹ دی وجہ ایہو ہے کہ ونڈ توں پہلاں دی سیاستاں وچ جداں کانگرس، مسلم لیگ سنے سب نے بغیرسوچے سمجھے ہندوازم، اسلام، سکھ مت یعنی دھرم دا ورتارا کیتا تاں آزادیاں بعد اوس توں چھٹکارا نہیں پاسکے۔ مادری زباناں دے سب حمائیتی سوچن کہ اوہ آون والی نسلاں لئی کہیڑے بیج بو رہے جے۔ اج جے زبان تے لہجے دی گل سیاست دی نذر ہوئے گی تے کل ایس نوں کوئی ڈک نہیں سکے گا۔ اسی پاکستانی تے جاندے ہاں کہ ون یونٹ ورگی ڈنگ ٹپاو پالیسی نال متحدہ پاکستان نوں ہی نقصان ہویا سی۔انڈیا اینج ہی پنجاب توڑیا سی تے گل 1984دے قتلام تیک اپڑی تے اج وی وگڑی ہی ہوئی ہے۔

ہن نواں بل آیا ہیگا تے اوس وچ اک ایسی مثال پیش کیتی گئی ہے جس دی دنیا وچ نظیر نہیں ملدی، تجویز تے پرانی ہے جو اک این جی او دے اکٹھ وچ 18 سال پہلاں پیش کیتی گئی سی۔ نومبر2018وچ اوس عالمی این جی او نوں پاکستان وچ بند کردتا گیا سی مگر اوس دی تجویزاں اج وی چلایاں جا رہیاں جے۔ تجویز ایہہ سی کہ پنجاب وچ ہرضلع آپ متھے کہ اوس کس مادری زبان وچ پرائمری تعلیم دینی ہے تے اک عظیم دانشور ایس وچ وادھا کردے ہوئے فرمایا سی کہ ایہہ اختیار ڈی سی بہادر نوں دتا جائے۔ دسو کیہہ پاکستان تے باقی صوبیاں وچ وی ایہو ہوئے گا؟ ہن ایس لینگوئج بل وچ وی ایہو گل دہرائی گئی ہے، اک ہور بل وی غیرسرکاری پدر تے سامنے آیا ہے مگر اوس وچ وی ایہو گل لکھی ہے(اوہ مگر بل نوں ہور چنگا کر رہے جے)۔

انہاں ہشیار گلاں دا مطلب ہے کہ تسی ضیا شاہی وانگ گھر بیٹھے فیصلہ کرلتا ہے کہ پنجاب وچ پنجابی دے ٹوٹے ہو چکے جے۔ ایہہ زباناں دے ناں تے انتشار ودھان دا نواں پواڑا ہے جو لسانی ونڈ نوں ضلعیاں تیک لیجائے گا تے پھیرا وہی ہوئے گا جو آریہ سماجیاں تے کانگرسیاں سن سنتالی بعد مشرقی پنجاب وچ کیتا سی تے گل ہندو مسلم جھگڑیاں بعد ہندو سکھ جھگڑیاں ول وگ گئی سی تے اج تیک جاری ہے۔

ہن پاکستانی پنجاب خلاف دودھاری تلوار بنائی گئی ہے کہ پنجابی جو وی فیصلہ کرن اوس نال پنجاب تے پنجابی دا کم وگڑے۔ ایس وچ بہوں سارے اوہ پنجابی وی شامل جے جو ونڈ چاہندے جے مگر چولا ہور پایا جے اتے اجہے لوک کسے دی وی سجن نہیں۔

گل سدھی کرو تے قومی پدر تے زباناں تے لہجیاں اتے صوبیاں بارے قومی کمیشن بناو، اوس وچ ماہرین ہون جو قومی اسمبلی تے سینیٹ دی سانجھی کمیٹی اگے رپورٹ رکھن ۔ ایہہ کمیشن نرا مادری زباناں بارے نہ ہوئے سگوں انگریزی دی حاکمیت تے اردو نوں واحد قومی زبان والے تھیسس بارے وی ہوئے جس دا قائداعظم دی ڈھاکہ والی تقریر وچ وی ذکر نہیں سی۔ واحد قومی زبان والے تھیسس تے قرارداد مقاصد دا سایہ سی جس دی حمائیت وچ لیاقت علی خان، چوہدری محمد علی اینڈ کمپنی 75وچوں نرے21اسمبلی ممبراں نوں لیا سکی سی۔1952وچ کراچی ہون والی دوجی تعلیمی پالیسی وچ خواجہ ناظم الدین سرکار پہلی وار واحد قومی زبان دا تھیسس لیائی کیونجے اوہ سب توں وڈی پاکستانی زبان بنگالی توں ڈرے ہوئے سن۔ اوہ مائنڈ سیٹ سن71 بعدوں وی جاری رہیا تے ہن سب توں وڈی زبان پنجابی سی جس دے بولن والے66.7فیصدی سن۔

بس پنجابی دے ٹوٹے کرن دی لہر شروع ہوئی تے سندھی دانشوراں سنے رسول بخش پلیجو سن 1975وچ اک پیپلزپارٹی دے ایم این اے نال مل کے ایہہ کم شروع کیتا۔ ضیا الحق ایس نوں اگے ودھایا تے ضیائی مردم شماری وچ پہلی وار پنجابی دے ٹوٹے کیتے گئے۔

ذرا سوچو کہ 1956دے پہلے آئین وچ جداں بنگالی نوں دوجی قومی زبان منیا گیا تاں لوکاں نوں پیغام دتا کہ جو زبان رولا پائے گی اوس نوں من لواں گے۔ اوس ویلے وی جے ملک دی پنجوں زباناں نوں قومی زباناں من لتا جاندا تے زباناں تے کم وی ہوندا تے اج ملک پاکستان وچ لسانی انتشار دی گل نہ ہوندی۔ بنگالی نوں 1956وچ دوجی قومی زبان من تے لتاسی، نوٹ وی چھپن لگے سن مگر مغربی پاکستان وچ بنگالی سکھاون پڑھاون دا کوئی کم نہ کیتا، اوس نوں احترام نہ دتا۔ کیونجے فیصلہ مجبوری وچ کیتا سی لوکاں نال رل کے نہیں۔

وڈی وجہ ایہہ وی سی کہ ملک وچ انگریزی دی حاکمیت سی تے بنگالی تے اردو والے آپس وچ لڑ رہے سن تے ایہہ لڑائی انگریزی دے حامیاں نوں سوٹ کریندی سی۔

اینج بنگالی نوں دوجی قومی زبان بناون نال وی کجھ نہ ہویا تے مسلہ وگڑدا گیا۔فیصلے رل مل ہوندے جے تاں عمل ہوندا ہے۔

The issue isn't just about languages or dialects. It's about how policies were shaped, like the 1969 education policy introduced under than Air MarshalNur Khan's signature and Sher Ali Patodi's guidance. This policy segregated religious education for non-Muslims and made Islamiat compulsory for all students up to Class 10. At that time, Pakistan was still intact, and non-Muslims made up about 22% of the population, with a significant portion residing in East Pakistan (East Bengal). Was the mindset behind this policy to change the religion of their children

Things worsened during Bhutto's era when educational policymakers further divided Shia and Sunni Islamiat. The state acknowledged its inability to create those textbooks on Islamic studies that would be acceptable to all Muslim school of thoughts. This led to increased sectarianism and when sectarianism increased accusations and blame game started. It was time to accept the fault. In the 1990s, Islamiat was quietly merged again, but the mindset that led to sectarian divisions wasn't condemned. The joint Islamiat wasn't introduced in all madrassas either.

It wasn't until 2006, more than 37 years later, that Pakistan reversed the Nur khani policy and allowed non-Muslims to receive religious education according to their faith. However, due to significant international NGO influence, implementation was delayed for years. The 2009 education policy upheld this decision, but except for Punjab, no other province published ethics textbooks. The situation remains largely unchanged, except in the Punjab.

مسلہ نرا زباناں، لہجیاں دا نہیں سگوں جداں نور خان دے دستخطاں تے شیرعلی پٹودی دی ہدائیت نال 1969 وچ تعلیمی پالیسی آئی تے اوس وچ غیرمسلماں لئی وکھری دینی تعلیم دی گل کڈ دتی تے اسلامیات نوں دسویں تیک لازمی مضمون بنا دتا گیا۔ اوس ویلے پاکستان ٹٹیا نہیں سی اتے ملک وچ کوئی 22 فیصد غیرمسلم سن جنہاں دی وڈی گنتری مشقرقی پاکستان(مشرقی بنگال) وچ سی۔

کیہہ ایس پچھے ایہہ مائنڈ سیٹ سی کہ تسی انہاں دے بچیاں دا دھرم بدلنا سی؟

سونے تے سہاگہ اوس ویلے چڑھایا گیا جداں بھٹو دور وچ ساڈے تعلیمی ناخداواں شعیہ تے سنی اسلامیات وکھری وکھری کردتی ۔ ریاست ایہہ گل من لئی کہ اسی سب مکاتب فکر نال مل کے دینیات(بعد وچ اسلامیات) دی پہلی توں دسویں تیک سکولاں لئی اینج دیاں کتاباں نہیں بنا سکدے جو سب مسلمان فرقیاں لئی قابل قبول ہون۔ پھیر جداں ملک فرقہ پرستی وچ ڈب گیا تے اک دوجے تے الزامات شروع ہوگئے۔ پھیر1990دے دہاکے وچ اسلامیات چپ چپیتے مڑ اکٹھی کردتی گئی مگر اوس مائنڈ سیٹ دی نندیا نہیں کیتی جس پاروں سلامیات فرقہ پرستی ول گئی سی۔ نہ ہی رولویں اسلامیات سارے مدارس وچ لائی گئی۔2006 وچ جا کے نورخانی پالیسی توں پیچھے ہٹیا گیا تے 37 سال بعد پاکستانی غیر مسلماں نوں انہاں دے دین مطابق دینی تعلیم دین دی پالیسی بنی۔ اوہ پالیسی بنن وچ زیادہ بھار عالمی این جی اوز دا سی تاں مارے اوس تے کئی سال عمل ہی نہ ہویا۔ 2009دی تعلیمی پالیسی وچ اوس فیصلے نوں برقرار رکھیا گیا مگر پنجاب توں اڈ کسے نے اخلاقیات دی کتاباں چھاپیاں ہی نہیں۔اج وی اوس دی حالت ماسوائے پنجاب پتلی ہی ہے۔

ایہہ اخیر کیہہ مائنڈ سیٹ ہے، زباناں تے دھرم بارے گل کرن توں پہلاں ایس مائنڈ سیٹ نوں ویکھن دی لوڑ ہے جو بھٹنیاں دا بھینٹ ہیگا۔ ایہہ رنگارنگی توں انکار سانوں انگریز دے بنائے ریاستی ڈھانچے توں ملیا ہے جس پاروں پاکستان، بھارت تے بنگلہ دیش اج وی انتشاری جے۔ مسلہ حل نہ کرو تے ڈنگ ٹپاو، مسلہ جداں وگڑ کے مودی تے طلبان وانگ سامنے آندا ہے تے اسی ڈر جاندے ہاں حلانکہ اوہی اقرار دا ویلہ ہوندا ہے۔ ایس وچ نری سول ملٹری بیوروکریسی ہی نہیں سگوں ساڈے سیاسی لوک، دانشور، میڈیا پرسن سب رلتی جے۔ لسانی پالیسی دے حوالے نال وی چکری تے ڈنگ ٹپاو گلاں کرن والے کسی زبان، لہجہ دے سجن نہیں، اوہ تہاڈے نال جے یا خلاف، انہاں دا مسلہ ذاتی مفاداں، ڈنگ ٹپاون تے ایجنڈیاں نال جڑیا ہے۔ جے تساں ملک نوں انتشاری نہیں کرنا یا لوکائی وچ پاڑ نہیں چاہندے تاں مسلیاں دا حل کرن لئی رل مل بیٹھن تے سب دی گلاں سنن دی تھاواں بناون نال ہی گل سدھی بنے لگے گی۔ جو حل یا فارمولے تسی تجویز کرو اوس دی مثالاں وی دیو۔ دنیا بھر وچ اک توں ودھ زباناں والے کئی ملک جے، انہاں جنج لسانی مسلہ حل کیتا اوہ وی ویکھو۔ جے کوئی سمجھدا ہے کہ اوس دی زبان نوں زبردستی لہجہ کہیا جا رہیا ہے اوہ وی اپنا کیس بنائے۔ مگر جے ایہہ کم لسانی انتشار ول گیا تے اوہی ہوئے گا جنج فرقہ واریت بعد ہویا سی۔ اوس بعد دھرم والیاں نوں وی نری ندامت ہتھ آئی سی۔

چکری سیاستاں تے ڈنگ ٹپاو پالیسیاں چوں نکلو گے تاں اگے دا رستہ سوکھا ہوسی۔ پنجابی توڑن یا پنجاب دے ٹوٹے کرن نال جمہوریت تے آپسی ملن ورتن وچ وادھا نہیں ہوئے گا سگوں اک نہ مکن والے انتشار ول گل ودھے گی۔

بل آپ پڑھ لو ذرا