Playing with languages, scripts and dialects proved fatal like playing with religion and sectarianism in the subcontinent yet thanks to anti-people colonial statecraft, we did not unlearn it after 1947. It damaged the federation and inclusivity and it is still part of the problem not only in Pakistan but also in India as well as Bangladesh.
Even during the British Indian era colonial masters used Arabic and Brahmi scripts for the native languages of Sindh and Bengal at the official level, while prohibiting Sindhi from being written in the Brahmi script and Bengali in the Persian script.
Similarly, in British Punjab, when Urdu was made the official and judicial language in the 1860s, Punjabi was introduced in schools in the Gurmukhi script. The aim was to portray Punjabi as merely the language of Sikhs, thereby promoting the Sikh‑Muslim conflict. You can understand that even wherever mother tongues were imposed, religious divisions were also amplified.
Because Pakistan and India either follow colonial policies or make laws by looking at each other, it is also necessary to see what was done in the first four to five years after August 1947 regarding the languages in India.
Congress, in 1920, bringing provincial nationalists together through a resolution to redraw provincial boundaries on linguistic lines. After that, in the Nehru Report, they called the division of Urdu and Hindi a British conspiracy and advocated for a common language under the name “Hindustani”. But after 1947, Congress made a U‑turn from both of its policies.
Maker of the Indian Constitution, Ambedkar, gave a lengthy speech in Parliament Infront of Nehru and rejected linguistic provinces(states), supporting administrative provinces instead. At the same time, Hindi was declared the national language in place of Hindustani, which they had earlier called a colonial conspiracy. Interestingly, under Nehru, they themselves start promoting the colonial conspiracy. The also declared Hindi as sole provincial language of UP too. It was said that at that time, throughout India, Gurmukhi‑marked Punjabi along with 25 other mother tongues would be used as the medium of instruction at the primary level. Additionally, English would remain the language of official, judicial and higher education. However, from the first grade, Hindi would be compulsory in every province.
The problem became more acute when this three‑tier policy reached the provinces. In Madras, from 1938 to 1940, a successful campaign was launched against the Congress decision to make Hindi compulsory, and they finally reversed the decision on 21 February 1940. Congress was particularly angry with Tamils.
Now after the formation of India, the Madrasi Tamils opened again, but the clever Congress created a conflict between Malayalam and Tamil there. It appears that Congress had devised this scheme after the 1940 defeat. This marked the beginning of a clever policy of playing with mother tongues and dialects and creating new languages.
Extracts from the speech of Fazulr Rahman (A Bangaali and first Interior Minister,education was a department under Interior Ministry). Speech was delivered in the First Education Conference Nov 1947
I commend the Russian example to you because it shows how diversity has
been encouraged without endangering the fundamental unity of common culture
which has been ensured by the making of Russian as the first compulsory foreign
language in all non-Russian schools.
We in Pakistan must provide the maximum scope for growth to our provincial languages not merely as media of instruction but also as instruments for the dissemination of the culture they embody without at the same time sacrificing the unity of our common culture.
From the Report of the Conference
·
The D.P.I. East Bengal however, felt that Urdu should not be the
compulsory second language and should be one of the options
Other members of the Committee, however, felt that the question of medium of instruction should be left to each Province to decide according to its requirements but that Urdu should be the second compulsory language in schools.
1951 Report of 2nd Education Conference (Extracts)
· While the mother-tongue has
been made the medium of instruction in all primary schools, Urdu remains the
medium of instruction in secondary schools in the Punjab, Baluchistan, the
N.W.F.P. and Bahawalpur. In the case of Sindh and East Bengal, while the regional
language constitutes the medium of instruction, Urdu has been made a compulsory
subject.
·
It will be appreciated that the entire burden of educational
development cannot be borne solely by the Central, Provincial and State
Governments and that it is essential that private effort should be mobilized
and encouraged to come forward and participate in what is fundamentally a
national task.
The article is published in Punjabi Daily Lokaai 12 December, 2025
وسیب تے وسنیک
لسانی پالیسیاں،
تعلیم اتے مادری زباناں۔ دوجی لڑی
عامرریاض
تساں پہلی لڑی وچ پاکستان بنن توں پہلا ں زباناں بارے بیانئیے توں ملک بنن دے
بارہ سال تیک پڑھیا جدوں ملک وچ پہلا ڈکٹیٹر آیا سی۔ایہہ حقیقت ہے کہ پہلی تے دوجی
تعلیمی کانفرنس وچ مادری زباناں دی گل ہوئی سی، ملٹی کلچرل ازم بارے تے پہلی تعلیمی کانفرنس وچ ہی وزیر داخلہ و
تعلیم بنگالی رہنما فضل الرحمن ہوراں سویت
یونین دی مثال دیندے ہوئے اپنی کلیدی تقریروچ کہیا سی کہ اسی لسانی رنگارنگی نوں یاد
رکھنا چاہندے ہاں۔اوہناں تے ایہہ وی کہیا سی کہ اسی صوبائی زباناں نوں نہ صرف ذریعہ
تعلیم بنانا چاہند ے ہاں سگوں جو سانجھا پاکستانی کلچر بنانا ہے اوس وچ ایہہ وکھو وکھ
کلچر اپنا حصہ پاون گے۔پہلی تعلیمی کانفرنس وچ ہی زبان بارے بنائی کمیٹی وچ زیادہ ممبراں
ایہہ ہشیار تجویز دتی کہ ذریعہ تعلیم والی گل نوں صوبیاں تے چھڈ دتا جائے۔مگر اردو صوبائی زبان دے نال نال دوسری لازمی زبان وانگ پڑھائی
جائے۔کانفرنس وچ رلتی بنگال دے ڈائریکٹر آف انسٹرکشن یعنی ڈی پی آئی اختلافی نوٹ وچ
کہیا کہ اْردو نوں دوسری لازمی زبان نہ بناو سگوں دوسری لازمی زبان لئی کئی زباناں
دی آبشن ہونی چاہیدی ہے جس وچ اک اْردو وی ہوئے۔ اْردو نوں لازمی زبان قرار دیندے ہوئے
کانفرنس ایہہ کہیا کہ سکول وچ ذریعہ تعلیم
بارے فیصلہ صوبہ تے ریاست والے آپ کرن۔زیادہ تر لوک ایہہ منیدے سن کہ پرائمری
کلاس وچ ذریعہ تعلیم مادری زباناں وچ ہونا لوڑی دا ہے مگر بیوروکریٹک دانش پاروں ایس
توں بچن لئی صوبیاں تے گل سٹ دتی۔کیونجے پہلی تعلیمی کانفرنس قرارداد مقاصد توں پہلے
ہوئی سی ایس لئی ایس وچ رنگارنگی تے مادری زباناں تے گل زیادہ ہوئی۔ مگر دوجی تعلیمی
کانفرنس وچ وی ایہہ گل من لتی گئی کہ پرائمری دی پدھر تے سب سکولاں وچ ذریعہ تعلیم
مادری زباناں ہوون تے اردو لازمی زبان بنے۔مگر
صوبہ سرحد، پنجاب، بہاولپور ریاست، بلوچستان وچ سیکنڈری پدھر توں اردو ذریعہ تعلیم
ہو سی۔جدوں کہ سندھ تے بنگال وچ دسویں تیک سندھی تے بنگالی ذریعہ تعلیم ہوئے مگر اْردو
لازمی زبان د ے پڑھائی جائے۔ایس بارے اخیرلا فیصلہ ایڈوائزری بورڈ آف ایجوکیشن ہی کرے۔
پہلی لڑی وچ میں دس چکیا ہاں کہ اْردو نوں واحد قومی زبان قرار دین دی سرکاری پدھر
تے پہلی سفارش ایس ہی کانفرنس کیتی سی۔تسی آپ سمجھ سکدے ہو کہ ایس پالیسی وچ کھلے تضاد
سن۔سندھ، بنگال لئی ہور پالیسی سی تے سرحد، بلوچستان، پنجاب لئی ہور پالیسی
سی۔ایس پالیسی تے نوآبادیاتی اثر سی کہ برٹش انڈین دور وچ وی انگریزاں سندھ تے بنگال
لئی عربی تے براہمی لپیاں وچ اوہناں دی مادری زباناں سرکاری پدھر تے چلائیاں سن اتے
براہمی سکرپٹ وچ سندھی تے فارسی لپی وچ بنگالی لکھن نوں ڈکیا سی۔اینج ہی برٹش پنجاب
وچ جدوں اٹھارہ سو
پینٹھ دے سال اْردو نوں دفتری تے عدالتی زبان بنایا تے سکولاں وچ گرمکھی وچ پنجابی
لائی گئی۔جس دا ٹیچا ایہہ سی کہ پنجابی نری سکھاں دی زبان ہے کہ اینج سکھ مسلم پاڑ
ول گل ٹوری گئی سی۔تسی سمجھ سکدے ہو کہ جتھے مادری زبان لائیاں وی اوتھے وی دھرمی ونڈ
نوں ودھایا سی۔کیونجے پاکستان تے انڈیا والے یا تے کالونیل پالیسیاں چلاندے ہن یا فیر
اک دوجے نوں ویکھ کے قنون بناندے نیں ایس لئی ایہہ وی ویکھنا لوڑی دا ہے کہ پہلے چار،پنج
ورہیاں وچ پاکستان نال اگست 47وچ جمے انڈیا
زباناں بارے کیہہ کیتا۔ کانگرس دا مرنا ایہہ وی سی کہ اوہناں 1920وچ زباناں دے حوالے
نال صوبیاں دی سرحداں بدلن بارے اک قرارداد راہیں صوبائی قوم پرستاں نوں نال رلایا
سی۔اوس بعد اوہناں نہرو رپورٹ وچ اْردو تے ہندی دی ونڈ نوں انگریز سازش کہندے ہوئے
ہندوستانی دے ناں توں سانجھی زبان دے حق وچ گل کیتی سی۔مگر سن47بعدوں کانگرسیاں اپنی
دوواں پالیسیاں توں یو ٹرن لے لتا۔انڈین آئین دے پردھان امبیدکر ہوراں پارلیمنٹ وچ
نہرو ہوراں دے سامنے اک لمیری تقریر کیتی تے لسانی صوبیاں نوں مسترد کردتا تے ایڈمنسٹریٹو
صوبیاں دی حمائیتاں کیتیاں۔نال و نال ہندوستانی دی تھاں ہندی نوں قومی زبان کہیا گیا
کہ جس نوں اوہ کجھ سال پہلے تیک کالونیل سازش کہندے سن۔ایہہ کہیا کہ ایس ویلے پورے
انڈیا و چ گرمکھی مارکہ پنجابی سنے 26اینج دیاں مادری زباناں ہن جینہاں نوں پرائمری
دی پدھر تے ذریعہ تعلیم بنایا جائے گا۔نال ہی ایہہ کہیا کہ دفتری،عدالتی تے اعلی تعلیم
دی زبان انگریزی ہی ہوئے گی۔مگر پہلی جماعت توں ہر صوبہ وچ ہندی لازمی پڑھائی جائے
گی۔مسلہ اوس ویلے ہور چوڑ ہویا جدوں ایہہ تریہہ مونہی پالیسی صوبیاں وچ اپڑی۔مدراس1938توں
1940تیک ہندی نوں لازمی قرار دین دے کانگرسی فیصلے خلاف کامیاب مہم چلا چکیا سی تے
اوہناں اخیر21فروری1940وچ ہندی لازمی پڑھاون والا فیصلہ بدلوایا سی۔کانگرس نوں اوہناں
تے خاص غصہ سی۔ہن انڈیا بنن بعد فیر مدراسی تامل کھلو گئے مگر ہشیار کانگرس اوتھے ملیالم
تے تامل جھیڑا کھڑا کردتا۔اینج جاپدا ہے کہ کانگرس ایہہ چال1940والی شکست بعد ہی سوچ
رکھی سی۔ایہہ مادری زباناں تے لہجیااں نال کھیڈن اتے نویں زباناں کھڑی کرن دی ہشیار
پالیسی دی شروعات سی۔دوجے پاسے پنجاب نوں نویں بنائے انڈین آئین وچ ترے حصیاں وچ ونڈدے ہوئے ہماچل نوں مرکز ہیٹھ کردتا، پٹیالہ وغیرہ نوں پیپسو نامی صوبے وچ واڑ دتا تے مشرقی پنجاب بارے کہیا کہ اوتھے دو زباناں ہندی تے پنجابی
بولی جاندیاں ہن ایس لئی ایتھے دو صوبائی زباناں نوں مادری زباناں کہیا جائے گااینج
ہی پنجابی بولن والے جموں دے ہندوواں نوں کہیا گیا کہ تسی وی اپنی مادری زبان پنجابی
دی تھاں ہندی لکھواو۔بعد وچ ایہناں نوں ہریانوی تے ڈوگری ول لیجایا گیا تانجے اوہ پنجابی
توں پراں رہن۔تیجے پاسے یوپی وچ اْردو دی تھاں نری ہندی نوں اکلی صوبائی زبان کہیا
گیا۔اینج ایس پالیسی تے وی کالونیل پرچھاواں وادھو سی۔دوواں ملکاں وچ ملٹی کلچرل ازم
دی پالیسی نہ ہوون پاروں زباناں بارے پالیسیاں سیاستاں دا شکار ہوئیاں۔
پاکستان دی پہلی دوواں تعلیمی کانفرنساں وچ جس گل تے زیادہ زور دتا گیا اوہ ایہہ سی کہ تعلیم خدمت ہے، کارویہار یعنی بزنس نہیں۔ مگر مبہم لسانی پالیسی ہوون پاروں ملک دے عارضی دارالحکومت کراچی وچ ہی لسانی پالیسی پاروں گل نجی تعلیمی اداریاں ول ٹوری گئی۔ کیونجے سندھ وچ ذریعہ تعلیم سندھی زبان ہی سی ایس لئی کراچی تے حیدرآباد وچ نویں آون والے اْردو بولن والیاں نوں کہیا گیا کہ تسی اپنے بچیاں نوں سندھی توں بچاون لئی نجی سکول کھلو۔ بعد وچ نجی کالج وی کھلوائے گئے۔ ایہناں نجی سکولاں وچ ذریعہ تعلیم سندھی رکھنا لازمی نہیں سی۔ ایہہ اوہی ویلہ سی جدوں امریکہ ولوں پھیلائی کورین جنگ(1950توں 1953) وچ کپاہ تے پٹ سن پاروں پاکستان نوں ملیا پیسہ کراچی ہی لگ رہیا سی مگر لیاقت تے ناظم لدین سرکار کراچی وچ سکول،کالج نہ کھولے۔1953وچ اک نجی سکولاں دی فیساں خلاف لہر دی آڑاں لیندے ہوئے سرکار نے نجی سکولاں دی 50فیصدی فیساں آپ دین دا فیصلہ کردے ہوئے تعلیم نوں خدمت دی تھاں کارویہار منن دا ٹھپہ لا دتا۔ کیونجے ایس مگر لسانی جھیڑے ہی سن ایس لئی ایہہ لکھنا لوڑی دا سی۔
شریف کمیشن دی گل
کرن توں پہلاں ایہہ ساری گل تاں کیتی ہے کیونجے تہانوں اندازہ ہو جائے کہ آزادیاں بعد
ساڈے تعلیمی ناخدا اتے پالیسیاں بناون والے کیہہ سوچدے سن، اوہناں دا تعلیم، مادری
زباناں بارے کیہہ خیال سی تے اوہ کیہڑیاں سیاسی ترجیحاں سن جس پاروں تعلیم بارے فیصلے
علم دی تھااں ہور بنیاداں تے ہوندے رہے۔ چلدا
جس ایس بارے کجھ پچھنا دسنا ہوئے اوہ ایس ای میل تے رابطہ کر سکدا
ہے۔aamirriaz1966@gmail,com
Read the Part one by Clicking at the link below
https://punjabpunch.blogspot.com/2025/12/language-policies-education-mother.html
