What Aysha Jalal said about Language narrative &  the resilience of Punjabi 

What was the colonial language policy, and why did colonial rulers manipulate religion and languages to serve their interests? How did they exploit dialects and scripts to divide and conquer? Moreover, why are our dictionaries often inaccurate and misleading? Despite their efforts, colonial powers failed to eradicate Punjabi, a testament to the language's resilience. In a fascinating conversation, historian Ayesha Jalal shared her insights on the complex dynamics of language and colonialism. This article presents her perspective on languages, and I will soon share a link to the full interview, offering a more in-depth exploration of this critical topic. The persistence of colonial narratives in our language policies and the complicity of our elite and policymakers raise important questions, highlighting the need for a nuanced understanding of our linguistic heritage.

The article is published in the Punjabi Daily Lokaai

وسیب تے وسنیک

پبجابی تے لسانی چکراں بارے گلاں عائشہ جلال دیاں

عامر ریاض

مادری زباناں دے حوالے نال 21 فروری عالمی پدر تے منایا جاندا ہیگا کہ جس وچ سانوں تاملاں تے بنگالیاں دا شکرگذار ہونا چاہیدا ہے جنہاں 1938 توں 1940 درمیان مدراس (ہن چنائی) وچ ہندی تے کانگرس اتے 1952 توں 1956 درمیان مشرقی بنگال وچ اردو تے مسلم لیگ خلاف جدوجہداں کیتیاں، دوناں لڑائیاں وچ 21 فروری دا دن پردھان سی کہ 1999 وچ 21 فروری تاں مارے اقوام متحدہ نے عالمی ماں بولی دیہاڑ قرار دتا۔

 زباناں نوں سٹیٹ کرافٹ وچ ورتن دا ویلہ 19ویں صدی دا پہلا ادھ ہے۔ ۔1833 وچ دلی تے پراں دی تھاواں سنے بنگال وچ انگریز حاکماں ''فارسی مکاو، انگریزی لاو تے ساڈی زباناں، لہجیاں تے لپیاں(رسم الخطاں) نال کھیڈو'' پراجیکٹ دی بنیاداں رکھیاں تے 1843 بعد ایہو پراجیکٹ سندھ اتے 1849 بعد پنجاب سنے کشمیر، خیبرپختونخوا تے بلوچستان چلایا۔پچھلے دناں میں عالمی پدر تے منی پرمنی تریخ دان اتے کشمیری پچھلگ پنجابن عائشہ جلال ہوراں دا انٹرویو کیتا جنہاں دی جنوبی ایشیائی مسلماناں بارے اک نویں کتاب وی آئی ہے۔عائشہ ہوراں دا پورا انٹرویو تے ریڈیو مست ایف ایم 103 وچ اپنے پروگرام ''لوک لہر'' وچ چلاواں گا تے اپنے بلاگ ''پنجاب پنچ'' تے وی رکھاں گا پر ایتھے اوس دا زباناں بارے حصے دے رہیا ہاں۔ایس وچ پنجابی زبان دی گل ہے اتے ڈکشنریاں دے گھاٹیاں دا تذکرا وی ہے۔سیکولرازم، اربن تے ریڈیکل ازم دے ترجمعیاں بارے وی گل ہے۔گل بات ایتھوں ہی شروع ہوئی جداں میں پچھیا کہ تسی پنجابی بولدے ہو، انہاں کہیا ''بولدی تے ہاں پر زیادہ چنگی نہیں بولدی، اوس وچ روانگی نہیں ہے۔ساڈے ماپیاں سکھایا ہی نہیں سی۔آپ اوہ اک دوجے نال پنجابی بولدے سن تے ساڈے نال اردو۔سمجھ تے مینوں ساری پنجابی آندی ہے''۔ میں پچھیا کہ اک تریخ دان ہو پاروں تسی ایس گل بارے کیہہ سمجھدے ہو، عائشہ ہوراں پلٹ کے آکھیا ''میں سمجھدی ہاں کہ ساڈے نال بہوں زیادتی ہوئی ہے۔میں سمجھدی ہاں کہ بچیاں نوں کنڈر گارڈن توں 5ویں تیک پنجابی وچ پڑھانا چاہیدا ہے۔پھیر آرام آرام نال اردو پڑھا لو۔ انگریزی نوں ذریعہ تعلیم دی زبان نہیں ہونا چاہیدا۔اوس نوں اک لینگوئچ وانگ پڑھانا چاہیدا ہے۔ہن دیکھو اسی گونگلو کہندے ہاں پر سکول وچ اوہ شلجم ہو جاندا ہیگا۔بچے نوں کنج سمجھ آئے گی۔پنجابی وچ سکھاون گے تے زیادہ بہتر ہوئے گا، اوہ آسانی نال سمجھ جائے گا۔بچہ پہلے دن توں ہی بیگانگی دا شکار ہو جاندا ہے۔ماپے تے پنجابی ہی بول رہے ہوندے جے''۔جداں پچھیا کہ ایہہ کنج ہویا تے انہاں کہیا ''اردو نوں انگریزاں بہوں اگے کیتا فورٹ ولئیم کالج راہیں، اک ہی زبان نوں ونڈ کے اردو ہندی بنائی۔پنجاب وچ جداں انگریز راج آیا (1849 بعد) تے اوہ ایہہ نہیں چاہندے سن کہ انہاں دے افسر اک نئی زبان (پنجابی) سکھن۔اوہ تے پنجابی زبان نوں باسٹرڈ(حرامی) زبان کہندے سن۔اتے اوہ سمجھدے سن کہ پنجابی مر جائے گی۔انہاں دا پنجابی بارے ایہہ خیال غلط ثابت ہویا۔ میری اک پڑھیار(سٹوڈنٹ) فارینہ میرہے، اوس پنجابی بارے بہوں ودھیا کم کیتا تے اوس دی کتاب چھپی ہے۔ اوس لکھیا کہ کنج پنجابی زبان ریاستی تھاپڑے توں بغیر اج وی زندہ ہے۔ہن تے سب پنجابی زبان دے ڈکشن تے گہرائی نوں منیندے جے''۔ عائشہ ہوراں اردو بارے گل کردے ہوئے کہیا'' اردو دا فارسی توں تعلق جد تیک تگڑا رہیا اوس وچ اوریجنیلیٹی سی''۔ پاکستان وچ مادری زباناں نوں دیس نکالا دین بارے گل کردے ہوئے عائشہ جلال کہیا '' ساڈی حکمران اشرافیہ نوں بنی بنائی ریاست لبھ گئی سی تے انہاں اپنی سہولت لئی اوہی کچھ جاری رکھیا۔۔۔دکھ دی گل تے ایہہ ہے کہ ایڈے دہاکے لنگھن بعد وی اسی ایس مسلہ نوں حل نہیں کر سکے''۔انگریز دور بارے گل کردے ہوئے انہاں لپیاں بارے آکھیا، ''سارا جھگڑا رسم الخطا ں دا سی۔ہندی اردو وچ سب توں وڈا جھگڑا لپی دا سی، دیوناگری لپی وچ لکھی زبان نوں ہندی کہیا تے فارسی لپی وچ لکھی اوسے زبان نوں اردو رکھیا گیا۔ سرسید ہوراں تجویز دتی سی کہ بچیاں نوں دوناں لپئیاں وچ پڑھایا جائے۔اج وی امریکہ وچ ہاورڈ، کولمبیا یونیورسٹیاں وچ بچیاں نوں ایہہ دونوں رسم الخط سکھائے جاندے جے، ایہہ الگ گل ہے کہ بہوں سارے بچے دیوناگری نوں بہتر رسم الخط سمجھدے ہوئے اوس نال جڑدے جے کیونجے اوس وچ  زیادہ کم ہویا ہے۔ساڈا اردو رسم الخط دیوناگری دے مقابلے وچ زیادہ اوکھا ہے۔

 پنجاب تے قبضے بعدوں انگریزاں پنجابی نال وی ایہو کیتا مگر پنجابی نوں صرف گرمکھی لپی وچ لایا جو بہت غلط حرکت سی۔ پنجابی مسلمان تے اج وی پنجابی بول رہے جے، ریاست دا تھاپڑا تے نہیں پر پھیر وی فارسی لپی وچ پنجابی کتاباں کجھ نہ کجھ چھپ رہیاں جے۔ انگریز پنجابی زبان نوں مارنہیں سکے۔

ونڈ توں بعد تے دلی وی پنجابی شہر بن گیا۔پنجاب تے قبضے بعد انگریزاں نے پنجابی نوں بہوں تھلے لایا، ہینا کیتا پر پھیر وی پنجابی چلدی رہی۔ میں تے اپنے دوستاں نوں کہندی ساں کہ پنجاب وچ ایہہ اردو ہندی تے آپس وچ لڑدے سن پر جداں اک دوجے نوں ملدے سن تے گل پنجابی وچ کردے سن''۔  ہندوستانی دی تھاں ہندی دی لہر چلاون والیاں بارے گل کردے ہوئے انہاں کہیا ''ہندی دی لہر 1869 توں شروع کیتی پر ایس لہر نوں چلاون والے کئی پردھاناں نوں آپ دیوناگری لپی لکھنی نہیں آندی سی۔اک وڈی مثال لالہ لاجپت رائے دی سی جس 1920 وچ دیوناگری سکھی'' (لالہ جی 1928 وچ پورے ہوئے سن)۔ میں پچھیا کہ جداں اسی ڈکشنریاں وچ مطلبی ترجمے کر دیندے ہاں تے اوہ لمیرے چر تیک سانوں گمراہ کردے رہندے جے۔اک پردھان مثال سیکولرازم دی ہے جس دا ترجمہ لادینیت کیتا گیا، اینج ہی انگریزی لفظ نیشن ہے  جس دا اردو ترجمہ قوم کیتا گیا پر انگریزاں دے لٹریچر وچ ذاتاں جنج جٹ، ارائیں وغیرہ لئی وی قوم ورتیا گیا، پیشیاں لئی جنج لوہار، ترکھان قوم ورتیا گیا، قومیتاں جنج پنجابی، بنگالی لئی وی قوم ورتیا گیا، پھیر وطنی ریاستاں جنج پاکستان، بنگلہ دیش، بھارت بن گئے تے انہاں لئی وی قوم ورتیا جاندا ہے۔انگریزی وچ اربن تے روررل ورتیا جاندا ہے تے اربن دا ترجمہ  ''شہری'' کردے ہاں تے رورل دا دیہاتی پر سٹیزن دا ترجمہ وی ''شہری'' ہی کیتا جاندا ہے جس توں تاثر ایہہ ملدا ہے کہ ملک دے مالک شہری نرے اوہی جے جو شہراں وچ رہندے جے۔ ریڈکل دی ٹرم اج کل بہوں پرچلت ہے پر اوردو وچ ریڈیکل تے ریولوشنری دوناں دا ترجمہ انقلابی ہے۔ اج جداں ریڈیکلزم خلاف گل ہو رہی ہے تے انگریزاں خلاف کیتی جدوجہداں نوں وی غلط سمجھن دا تاثر ابھردا ہے۔ ایس تے عائشہ جلال نے لفظالی دے ورتارے تے ترجمے نوں بہون دھیان نال کرن دی گل کیتی۔انہاں کہیا '' قوم اک بہوں لوز ٹرم ہے، ترجمہ کردے ہوئے بڑا سوچنا چاہیدا ہے۔جے اجہے ترجمے ڈکشنریاں وچ ہن تے ڈکشنریاں نوں اپ ڈیٹ کرن دی لوڑ ہے۔  اینج ہی انگریزاں خلاف چلن والی بہوں ساری لہر تے آئینی جدوجہد سی تے اوس نوں ریڈیکل آکھ کے رگیدنا غلط ہے۔ ریڈیکل اوہ وی ہے جو نرا اقتدار بدلنا چاہندا ہے تے ریڈیکل اوہ وی ہے جو پورا نظام ہی بدلنا چاہندا ہے ایسے لئی اوہ ریڈیکل جو نظام بدلنا چاہندا ہے اوس نوں انقلابی کہندے جے۔ جے تسی ریڈیکل کہندے ہوئے انقلابی نوں رگیدو گے تو اوہ غلط ہوئے گا۔ جے تسی ریڈیکل تے انقلابی دا اک ہی ترجمہ کردے ہو تے اوہ کم خراب کردا ہے۔ہن بنگلہ دیش وچ حسینہ خلاف رجیم چینج ہویا، اوس نوں انقلاب کہنا تے غلط ہے، نظام تے اوہی ہے۔ ساڈے ایتھے وی اقتدار دی لڑائی اجکل جاری ہے تے اقتدار دی تبدیلی دی لڑائی نوں انقلابی لڑائی کہیا جا رہیا ہے۔مسلہ ایہہ ہے کہ سانوں لوز ترجمے نہیں کرنے چاہیدے۔ہن جنج سیکولرازم دا ترجمہ لادینیت کیتا تے اوس پورا مہاندرا ہی الٹ دتا۔انگریزی ٹرم اتھیسٹ دا ترجمہ دہریت ہے جو مذہب دے خلاف ہی ہے پر سیکولرازم تے مذہب دے خلاف نہیں۔ یورپی سیکولرازم دی لہر دیکھ لو، والٹئیر پادریوں دے خلاف سی، مسیحت یا مذہب دےخلاف نہیں سی۔ اک گمراہ ترجمے جدیدیت خلاف کڈا پواڑا پایا۔ہن انگریزاں دے جاون بعد ساڈا ایہہ کم سی کہ اسی ایسے مسلیاں نوں سدھا کردے،