Punjab & Iqbal

وسیب تے وسنیک

علامہ اقبال تے پنجاب

عامر ریاض

پنجاب تے پنجابی اوہ دو اکھاں جے جس پاروں اساں پنجابی عوام، پنجاب دے وسنیکاں اتے پنجابی وسیب بارے بھرنویں گل کر سکدے ہاں۔اج جداں ملک پاکستان وچ پنجاب تے پنجابی دواں تے حملے جاری جے اتے پنجابی زبان تے پنجاب دے ٹوٹے کرن دی دو مونہی لہراں ہشیاریاں نال چلائی جا رہیاں جے تے سوچیا کہ علامہ اقبال دے 147ویں جنمی دیہاڑ تے پنجاب اتے پنجابیاں بارے انہاں دی گل چھوئی جائے۔ 

علامہ ہوری 1877 وچ پنجاب دی قدیمی تجارتی لانگے سیالکوٹ جمے سن جس نوں 1850 وچ پنجاب بارے کتاب لکھن والے گنیش داس ہوراں پنجاب دے 365 محالاں (ایسٹیٹ) وچوں آپسی جڑے ہوئے چار تجارتی پردھان محالاں وچوں اک لکھیا ہیگا سی۔ علامہ ہوری 1938 وچ پورے ہو گئے سن کہ 19ویں صدی دے اخیری دہاکے وچ جداں اوہ جوان ہورہے سن تے انگریزاں نوں پنجاب تے قبضہ کیتے 40 سال لنگھ چکے سن اتے ''فارسی مکاو تے اردو ہندی لاو'' پراجیکٹ چل رہیا سی، پنجاب وچ مسلم، ہندو، سکھ پاڑ وی ایس نال جڑیا پراجیکٹ سی جو سیاستاں، تعلیم، عدالتاں ہر تھاں چل رہیا سی۔ جیمز مل دے پوچھل بردار تواریخ نوں ہندو دور، مسلم دور تے سکھ دور وچ ونڈن نال اونترا ہشیار گھما چلا رہے سن۔ 

ایہہ گل وی پکی سی کہ پنجاب اتے اوس توں پراں دی تھاواں وچ مسلم گنتری کئی سو سالاں توں وداھو سی جس دا سانگا ترکماناں تے ایرانیاں نال جڑیا سی۔500 سال پہلاں جداں پنجاب وچ جمے بابا نانک ہوراں ہندو مسلم ایکتا دی گل پنجابی وسیب وچ کیتی سی تے ایس دا ایہو مطلب سی کہ پنجابی مسلماناں دی گنتری 16ویں صدی تک بہوں ودھ چکی سی، بابا نانک ہوراں دی ایس سمجھ نوں انہاں دے دھرمچیاں پر چیتے نہ رکھیا۔

سن 47 وچ پنجاب دی ونڈ توں پہلاں 1941 دی اخیری مانو گنتری (مردم شماریاں) دس رہی ہے کہ پنجاب وچ 57 اعشایہ اک فیصد مسلمان، 22 فیصد ہندو، 11 فیصد سکھ تے باقی شیڈیول کاسٹ(مصلی وغیرہ)، مسیحی تے دوجے 9 اعشایہ 9 فیصد سن۔ جس برٹش پنجاب وچ اقبال ہوری جمے سن اتھے تے پنجابی مسلمان ہور وادھو سن کہ 1877 وچ پشور، ہری پور ہزارہ، ڈی آئی خان، کاغان،سوات ورگیاں پنجابی تھاواں سب برٹش پنجاب وچ ہی سن۔ پھیر جداں 1901 وچ انگریز دی فرنٹئیر فارورڈ پالیسی پاروں افغانستان ملک تے ڈیورینڈ لین بناون بعد فاٹا تے صوبہ سرحد بنایا گیا تاں کئی ساریاں پنجابی تھاواں نوں قبائلی تھاواں نال جوڑ کے صوبہ سرحد بنایا گیا جس نال پنجاب وچ پنجابی مسلماناں دا تناسب گھٹ کے 56 فیصد رہ گیا۔ ایہہ اوہی دور سی جداں برٹش انڈیا وچ ووٹاں تے اسمبلیاں دا سلسلہ وی 20ویں صدی دے پہلے دو دہاکیاں وچ شروع کیتا گیا سی کہ ایس پاروں دھرمی تناسب دی چوکھی اہمیتاں بن رہیاں سن۔نوکریاں، سکول کالج داخلے تے اسمبلیاں دی سیٹاں تیک ایس نوں سامنے رکھدے ہوئے پردھان فیصلے ہون لگے سن۔

انگریزاں بکسری جنگ (1764) وچ ہندوستانی تھاواں تے قبضہ کرن توں پہلاں ہی بنگالی ساحلی شہر کلکتے نوں اپنا مرکز بنایا سی پر اوس دی نظراں کابل توں پراں دریائے آمو (آکسس) تے سن جس لئی اوس نوں پنجاب چاہیدا سی، 19ویں صدی دی برٹش اسمبلی دی کاروائیاں آن لائن موجود جے اوس وچ ایہہ گل تسی آپ پڑھ سکدے ہو۔1803 وچ ایہو سوچ کے انگریزاں دلی تے پکا قبضہ کر لتا سی پر اوس ویلے تیک گجرانوالے دا رنجیت سنگھ لہور دربار دی ناں نال اک آزاد بادشاہت کھڑی کر چکیا سی جس ترکماناں تے انگریزاں دوناں نوں ساڈی تھاواں تے قبضے توں پورے 50 سال ڈکی رکھیا سی۔ پر اقبال ہوراں دے جمن توں 28 سال پہلاں ہی لہور دربار (پنجاب) تے قبضہ ہو چکیا سی، انگریز فارسی مکا چکیا سی، ہندواں لئی ہندی، مسلماناں لئی اردو تے سکھاں لئی گورمکھی لپی وچ پنجابی دے گھمے وی چل رہے سن۔انگریزاں دے بنائے سکولاں وچ سکھاں لئی گورمکھی لپی وچ پنجابی 1947 تیک پڑھائی جاندی رہی کہ ساڈے یار ظفر اقبال مرزا 1943 وچ سنٹر ماڈل سکولے آپ غلطی نال اوس پنجابی کلاس وچ داخلہ لتا سی کہ اوہ قصہ پھیر لکھاں گا۔ 

انگریز سرکار دے ملازم ڈبلیو جی لاٹنر ہوراں پنجاب وچ انگریزاں توں پہلاں پھیلے پنجابی فارسی سلسلے دا بھرنواں ذکر کیتا ہے جس نوں انگریز ہشیاری نال مکایا تے اوس نوں رگیدن لئی فارسی خلاف کئی اکھان وی چلائے تے پنجابی دی شاہ مکھی لپی نوں دیس نکالا دتا جیہڑی پنجابی مسلماناں دے بہوں نیڑے سی۔پنجاب وچ اردو پراجیکٹ ویسے تے 1854 دی ووڈز رپورٹ توں شروع سی پر اردو نوں عدالتی تے دفتری زبان 1865 وچ بنایا گیا تے ایس پراجیکٹ دا خاص نشانہ پنجابی مسلمان سن اتے سکھ مسلم جھیڑے ایس دا   میدان سی۔ایس اوکھے ویلے وچ ہی اقبال ہوری جمے سن۔

 20ویں صدی دے پہلے چار دہاکے ایس گھنجل دار سیاستاں دا اوہ الارچلدا رہیا جس وچ دھرمی گنتری تے تناسب دا لشکارا وادھو سی۔بنگال پریڈنسی دی ونڈ(1905)، اوس خلاف بنگلہ ہندو قوم پرستیاں دی لہر تے ایس وچوں دسمبر 1911 وچ مسلم اکثریتی صوبہ بنگال دا بننا تے کلکتے دی مرکزیت مکاندے ہوئے پنجاب نیڑے دلی وچ برٹش انڈیا دا نواں مرکز بنانا، دریائے آمو ول ودھن دی اوہ سیاستاں سن جس تے اوس ویلے وچ اقبال ہوراں دی پوری نظر سی۔ ایس نوں ڈکن لئی جنج بنگالی ہندواں دھرم تے قوم پرستیاں دا رلواں چورن بنایا اوہ انگریز مخالف لہر نوں وی چمڑ گیا۔ تاں ہی 13 دسمبر 1911 نوں عطیہ فیضی نام لکھے خط وچ علامہ ہوراں ایہہ شعر لکھیا۔۔۔۔ مل گئی بابو کو جوتی۔۔۔اور پگڑی چھن گئی۔

 صوبہ سرحد بنن نال پنجابی ہندو خش سن کہ پنجاب وچ مسلم گنتری گھٹ ہوئی ہے پر 1911 دی مانو گنتری وچ جداں سکھاں وچ دھرمی جاگرتی ودھی تے انہاں اپنے آپ نوں ہندواں دے فرقے دی تھاں وکھرے دھرم دے خانے وچ لکھوایا تے پنجابی ہندواں نوں جھٹکا لگیا۔گنتری تے تناسباں دے ایس گھمن گھیر وچ 1916 دا ہشیار تے مطلبی لکھنو پیکٹ آیا جس بڑی ہشیاریاں نال اک پاسے دھرمی چوناں دا اصول من لتا تے دوجے پاسے اقلیتاں دی آڑاں لیندے ہوئے ویٹج دا ہشیار گھماں بنایا جس نال اک وار پھیر پنجابی تے بنگالی مسلماناں دی گنتری نوں گھٹایا گیا۔ محمد علی جناح، میاں فضل حسین ورگے کئی مسلمان لیڈر چکر وچ آ گئے پر حکیم اجمل خان، میاں شفیع تے علامہ اقبال ورگیاں ایس نوں رگیدیا۔ ہشیار ویٹج فارمولے نال مسلم اقلیتی صوبیاں جنج یوپی وغیرہ دی مسلم اقیلتاں تے پنجاب وچ سکھاں اتے سندھ تے صوبہ سرحد وچ ہندواں نوں فیدے ہو ئے۔پر جیہڑا تقصان پنجابی تے بنگالی مسلماناں نوں ہویا اوس ساڈی اگلے 31 سالہ سیاسی لہر تے بہوں اثر پایا۔پھیر 1919 دی چیمسفرڈ ریفامز راہیں گورنمنٹ آف انڈیا ایکٹ 1919 وچ اوس ہشیار لکھنو پیکٹ نوں شامل کر لتا گیا یعنی انگریز حاکماں تے سٹیبلشمنٹ وی مہر لا دتی کہ پنجاب تے بنگال وچ مسلم اکثریتاں منظور نہیں۔ایہو اوہ ویلہ ہے جس وچ پنجابی مسلمان خلافت تے ہجرت جیسی ہشیار دھرمی گھٹ انگریز مخالف لہراں وچ وی وگ گئے کیونجے انہاں نوں لگدا سی کہ 1901 توں انہاں نال زیادتیاں ہو رہیاں جے تے ہورے بنگالی ایکتا والی دھرمی قوم پرست سیاست نال اوہ ایس نوں ڈک لین گے، اقبال ہوری مگر اینہاں لہراں توں پراں ہی رہے کہ مسلم شناختاں تے زور دین دے باوجود اوہ اجہی لہراں نوں مسلیاں دا حل نہیں سمجھدے سن۔

 1922 تیک چترنجن داس (سی آر داس) جیسے بنگالی لیڈراں نوں وی چیتا ہو گیا کہ لکھنو پیکٹ دے دستخطی ہوکے انہاں پنجابی تے بنگالی مسلماناں نوں اوتاولا کیتا ہے تے انہاں کلکتے دا پہلا مئیر بنن بعد 1924 دے سال بنگالی مسلماناں نوں 50 فیصد سیٹاں دتیاں اتے اپنے دونوں بالکیاں  نیتا جی سبھاش چندر بوس تے حسین شہید سہروردی نوں وی لکھنو معاہدے توں پراں رہن دا سبق دتا۔ کانگرس لکھنو پیکٹ تے پکی رہی تے سی آر داس تے موتی لال کانگرس توڑ کے سواراج پارٹی بنائی تے لکھنو پیکٹ تو منہ موڑ لتا۔اوسے دور وچ لکھنو پیکٹ نال جڑن پاروں مسلم لیگ وی دو ٹوٹے ہوئی تے اقبال ہوراں میاں شفیع نال مل کے وکھری مسلم لیگ بنائی۔ ہلے قائد اعظم لکھنو پیکٹ نال ہی جڑے سن جداں 1926 وچ اقبال ہوری پنجابی شاعر لال دین قیصر دی چلائی 56 فیصدی لہر نال وی جڑے جو پنجابی مسلماناں نوں پنجاب وچ 56 فیصد حق دوان دی گل کر رہی سی۔ ایسے سال علامہ ہوری لہور توں پنجاب اسمبلی دے ممبر بنے تے انہاں دی تقریراں تے بیاناں والی 1944 دی کتاب گواہ ہے کہ انہاں سکھ جھیڑیاں تے لکھنو پیکٹ نال جڑی منفی سیاستاں بارے کھل کے گل چکی۔ سی آر داس بعد میاں فضل حسین تے قائداعظم وی 1920 دے دہاکے دے دوجے ادھ تیک لکھنو پیکٹ توں پراں ہٹے تے انہاں نوں اقبال ہوراں دی گل مننی پئی۔ کانگرس 1928 دی نہرو رپورٹ وچ وی جداں لکھنو پیکٹ توں نہ مڑی تے انہاں وچوں پنجابی مسلماناں دی اک وڈی ٹہانی وکھری ہوئی تے انہاں مجلس احرار بنائی۔ ماسٹر تاج دین انصاری ہوراں ایہہ کہانی لکھی ہے جو نوجوان بھارت سبھا توں احرار وچ رلے سن۔اوسے دور وچ پنجاب اسمبلی دی تقریراں گواہ جے کہ قبال ہوراں سر چھوٹو رام اسمبلی وچ مہاجن تے بنئیے خلاف گلاں کیتیاں، پنجاب دے کانگرسی بنئیے خلاف وی گل نہیں کردے سن۔

جداں دسمبر 1929 وچ اقبال ہوراں آلہ آباد جاکے خطبہ دتا تےاوس وچ مسلم اکثریتی صوبیاں نوں برٹش انڈیا یا برٹش انڈیا توں باہر نیم خودمختاریاں دین دی گل چھوئی کہ ایہہ گل انہاں نہرورپورٹ والیاں اگے وی رکھی سی پر انہاں نوں ایہہ گل نہ سمجھ آنی سی نہ آئی۔ایہہ ویلہ ہے جداں اقبال ہوری صوبائی خود مختاریاں دے حق وچ ہو چکے سن تے ایس دا ثبوت شفیع لیگ بناون توں پہلے انہاں دا استعفی ہے جس وچ انہاں آل انڈیا مسلم لیگ دی قرارداد تے تنقیداں کردے لکھیا کہ ایس وچ مکمل صوبائی خودمختاریاں دی گل نہیں ہے تے میرا استعفی قبولو۔ 1928 دے سال وی سائمن کمیشن رپورٹ دے اوس حصے نوں انہاں چنگا آکھیا سی جس وچ صوبائی خودمختاریاں دی گل سی تے باقی حصے تے تنقید کیتی سی۔ ایہہ سب ریکارڈ دا حصہ ہے تے 1944 والی لطیف شیروانی دی کتاب وچ رلتی وی ہے۔مسلم اکژریتی صوبیاں دی نیم خودمختاری دی گل کردے ہوئے اقبال ہوراں انہاں صوبیاں وچ دھرمی ونڈ یا دھرمی انتقال آبادی دی کوئی گل نہ کیتی سی سگوں پنجاب تے پنجابیاں دی طاقت دی گل کردے ہوئے پنجابیاں دی فوج وچ گنتری دی مثال دتی سی جو اوس ویلے 54 فیصد سی۔ انہاں لکھیا سی کہ جے رائل برٹش آرمی وچ رلے 19 ہزار گورکھیاں نوں نیپالی منیا جائے تے رائل برٹش آرمی وچ پنجابیاں دی گنتری 62 فیصد ہے اتے جے ایس وچ صوبہ سرحد تے بلوچستان دے 6 ہزار شامل کرو تے ایس خطے وچ ساڈی گنتری ہور وادھو جے۔ایس گنتری وچ سکھ تے ہندو پنجابی وی شامل سن

مسلم اکثریتاں توں انکار۔۔۔۔۔۔۔ ۔

 لکھنو پیکٹ توں چلی لڑائی، 1932 دے کمیونل ایوارڈ تیک پورے 16 سال چلی کہ اقبال اپنے الہ آبادی خطبے وچ وی لکھنو پیکٹ نوں اینج دا کھڈا کہیا جو گھاہ نال ڈھکیا سی، ایہہ گھاہ اقلیتاں دی حقاں دا ہشیار ورتارا سی۔ پنجابی تے بنگالی مسلماناں دی سیٹاں 1932 دئ کیمونل ایوارڈ وچ کجھ ودھیاں پر 56 فیصد دی تھاں پھیر وی 49 فیصد ہوئیاں جو 1919 توں 40 فیصد توں وی گھٹ سن۔ اینج ہی کمیونل ایوارڈ بعد بنگالی مسلماناں دا کوٹہ وی 48 فیصد ہو گیا جو 52 فیصد سن۔کالجاں وچ داخلے تے نوکریاں وی ایسے تناسباں نال گھٹ سن۔ ایہہ پنجاب دا پردھان مسلہ سی کیونجے 56 فیصد پنجابی ایس دا شکار سن۔ 1932 دے سال اقبال ایس بارے بہوں لکھیا اتے 1916 توں 1932 وچکار انہاں سکھاں دی ڈیمانڈاں دے حق وچ گل کیتی تے نال نال انہاں نوں کہیا کہ تسی لکھنو پیکٹ دی حمائیت بند کرو، 1932 وچ اقبال ہوراں سرداراجل سنگھ، سردار سر جوگندر سنگھ دے جواب دیندے ہوئے کہیا کہ تسی پنجاب وچ مسلم اکثریتاں دے حق نوں منو تے اسی تہاڈے دھرمی حقاں لئی ہر حد تیک جاواں گے۔ سکھ لیڈراں نال کمیونل ایوارڈ ویلے اقبال دی خط پتراں دا حوالہ وی ایس کتاب وچ موجود ہے۔ 

اینج ہی جداں آل انڈیا مسلم کانفرنس نے کمیونل ایوارڈ توں پہلاں سکھ مسلم مسلے تے شملہ وچ قراردا منظور کیتی تے اقبال انہاں نوں وی اگست 1932 وچ جواب دیندے لکھیا کہ مسلم اکثریت نوں مننا پہلا کم ہوئے گا۔ ایس دوران عبدالمجید سندھی، مونا ابولکلام آزاد تے کئی کانگرس حمائیتی مسلماناں بمبئی تے لکھنو وچ مسلم اکٹھ بلا کے پنجابی تے بنگالی مسلماناں نال ہون والی زیادتیاں نوں بھلدے ہوئے قرارداداں لیاون دی کوششاں کیتیاں پر اقبال ہوراں عبدالمجید سندھی سنے سب نوں ٹیلی گراماں تے پتراں راہیں کہیا کہ پنجابی تے بنگالی مسلماناں نال ہون والے دھرو دا حصہ نہ بنو۔اقبال ہوراں دے نال نال احرار وی تحفظاں دے نال کمیونل ایوارڈ نوں منیا تے مطالبے کیتے کہ ساڈی گنتری دے حساباں نال سانوں کوٹے دیو۔ میاں فضل حسین وی انہاں نال سن کیونجے ایہہ ادھے توں وادھو پنجابیاں دا پردھان مسلہ سی۔ علامہ ہوری مسلم شناختاں دی گل وی کیتی، عالمی مسلم برادری دی گل وی کیتی پر انہاں پان اسلام ازم نوں نہ منیا کہ ایہہ اوہ گل ہے جس دا ذکر پاکستاب بنن بعد اقبال نوں چکن والے نہیں کرنا چاہندے

 سیاسی پان اسلام ازم دا کوئی وجود نہیں۔۔ 

یونیسٹ پارٹی آف پنجاب دے میاں فضل حسین 1933 وچایہہ بیان جاری کیتا کہ سیاسی پان اسلام ازم دا کوئی وجود نہیں۔ ایس بیان دی حمائیت کردے ہوئے علامہ ہوراں دا 19 ستمبر دا بیان کتاب وچ دتا ہے جس وچ اقبال ہوراں لکھیا '' میاں فضل حسین صحیح آکھدا ہے کہ سیاسی پان اسلام ازم دا کوئی وجود نہیں، جے ایہہ ہے وی تے نرا انہاں دے دناغان وچ ہے جنہاں ایہہ اصطلاح گڑھی جے یا ایہہ ترکی والی سلطان عبدالحمید دا سفارتی ہتھیار سی۔پان اسلام ازم دی اصطلاح نوں جمالالدین افغانی نال جوڑیا جاندا ہے پر اوس نے وی دنیا بھر دے مسلماناں دی اک سیاسی ریاست بناون دی کوئی گل نہیں کیتی۔ ایہہ اہم ہے کہ اسلام دے حوالے نال ایہہ اصطلاح عربی، ترکی تے فارسی زباناں وی نہیں ورتی گئی''۔اپنے ایس بیان وچ اقبال ہوراں لکھیا کہ میاں فضل حسین دی انڈین مسلماناں نوں درست نصیحت کیتی ہے کہ اپنے پیراں تے کھلو جاو۔ 

اقبال ہوراں کئی پتراں وچ فلسطینیاں دی حمائیت وی کیتی پر انہاں ہندواں، سکھاں، یہودیاں دے دھرمی حقاں دے خلاف جھنڈا نہیں چکیا۔ سکھاں نال انہاں دا ایہہ مکالمہ کہ تسی پنجاب وچ پنجابی مسلماناں دی اکثریتان نوں منو، اک جمہوری تے پنجابی مطالبہ سی 

شیخا، ساڈھے نال دھرو ہو گیا 

میرے والد شیخ ریاض الدین دا اک قصہ لکھ کے میں ایہہ لکھت پوری کراں گا۔ انہاں مینوں دسیا کہ سن 47 بعد ہورے 1960 دے نیڑے، ماسٹر تارا سنگھ پاکستان آئے تے انہاں میرے دادے شیخ حسام الدین نال ملاقات وی کیتی۔ میرے والد دسیا ''جداں اک سرکاری ہرکارے ساڈے گوالمنڈی والے گھر آ کے تیرے دادے نوں دسیا کہ ماسٹر ہوری ملنا چاہندے جے تے تیرے دادے آکھیا کہ اگے ہی سرکاری ہرکارے میرا بوہا نہیں چھڈ دے ہن اوہ ہور چھاونی پان گے''۔ میرے والد اوس دن دا ذکر وی کیتا جداں ماسٹر ہوری ملن آئے تے کہیا '' ماسٹر تارا سنگھ نال تیرے دادے دی ملاقات کئی سالاں بعد ہو رہی سی، امبرسر وچ تے ملدے ہی سن،جیسے ہی دوناں دا آمنا سامنا ہویا تے ماسٹر تارا سنگھ فی البدیہ آکھیا شیخا، ساڈھے نال دھرو ہو گیا، ایہہ جملہ ماسٹر ہوراں اتھرواں نال بولیا تے تیرے دادے اوس دا ہتھ پھڑ لتا۔ کڈا چر دونویں چپ رہے''۔

 میں سوچدا ہاں جے سکھ پنجابیاں سنے ماسٹر تاراں سنگھ اقبال ہوراں دی گل من لتی ہوندی اتے مسلم وادھو گنتری نوں پنجاب وچ منیا ہوندا تے نہ ہی سکھاں نال دھرو ہوندا نہ ہی پنجاب نال ایہہ واپردی۔

روز وار ''لوکائی'' لئی لکھی لکھت ۔۔ 9 نومبر 2024

Email aamirriaz1966@gmail.com

 

 For reading Daily Lokai, Click here