Punjab Punch...History, Politics & Culture: December 2024

Followers of Zia's language Policy & literature festivals

It was dictator Zia ul Hoq who not only played sectarian card but also divided the most ancient & the biggest Pakistani Mother Tongue i-e Punjabi and introduced two new languages in 1981 census. Interestingly his diehard opponents PPP, Wali Khan, Rasool Bux Palijo, the Left groups (Excluding Major Ishaq) and NGOs followed that policy since 1980s. Opposition of Punjabi is recorded in new International literary festivals too. Dividing the Punjab & Punjabi is part of a larger post 16 December 1971 project and it suited various conflicting groups/parties due to obvious reasons.

وسیب تے وسنیک

ضیاالحق دے لسانی سجن اتے ادبی کانفرنساں

عامر ریاض

سندھیاں، پختوناں تے بلوچاں دے ضیا مخالف دھڑے کنج ضیائی لسانی بیانئیے دے چیلے بنے پئی ایہہ کہانی اپنی تھاں ساڈی اج دی تواریخ دا اوہ اونترا پیج ہیگا جس بارے گل کرنی لوڑی ہے پر میں پہلاں گل عالمی ادبی کانفرساں توں چھیڑاں گا۔۔۔ملک پاکستان وچ 2011 دے سال توں عالمی ادبی کانفرنساں دا ''نواں'' رومانس شروع ہویا کہ ادبی کانفرنساں تے تنظیماں تے پہلے وی سن پر ایہہ جو ''نواں'' کم 13 ورہیاں تو شروع ہویا اوس وچ عالمی تے مقامی ایجنڈیاں، چوہدراں تے انگریزیاں دا رعب وادھو سی۔ ایسے ہڑ وچ جداں پاکستان دی سب توں وڈی تے سب توں قدیمی پنجابی زبان نوں اوس دے مقام پاروں تھاں نہ ملی تے نویں ایجنڈے دی گھتیاں آپدے آپ کھلن لگیاں۔ ایس ہڑ نوں ڈکن لئی یار سجناں لیل پور عرف فیصل آباد وچ پنجابی سلیکھ میلے دی نیہاں وی اساریاں تے لنگھے 8 سالاں توں ایہہ پہلا پکا پنجابی ادبی میلہ یاراں بیلیاں تے لیل پور دے مقامی تاجراں دی مدد نال جاری ہے۔سائیوال وچ وی اجہی کوششاں ہوئیاں تے ایس توں بعد کجھ ہور پنجابی میلے وی چند ورہیاں توں شروع ہوئے جے۔عالمی ادبی میلیاں دی ریت وچ ملتان تے فیصل آباد وچ مائنس پنجابی میلے وی شروع ہوئے۔ جے اسی پنجابی دے حوالے نال گل کرئیے تے کراچی، لہور، اسلام آباد وچ ہون والے عالمی ادبی میلیاں وچ ضیائی لسانی پالیسیاں ول الار صاف نظر آندا ہے۔ ویسے تے پنجاب تے پنجابی نوں ٹارگٹ کرن دا کم ''بنگالیاں توں جان چھڈاون'' والے پراجیکٹ دے نال نال ہی کچھ پردھاناں شروع کر دتا سی کہ اوہ ایہہ جاندے سن کہ مشرقی بنگال نکلن بعد پنجابیاں دی گنتری دا تناسب بنگالیاں توں وی ودھ ہوئے گا۔ اخیر انہاں پردھاناں 1951 تے 1961 دی مردم شماریاں ویکھیاں سن کہ 1951 دی مانو گنتری وچ مغربی پاکستان(یعنی موجودہ پاکستان) وچ پنجابی بولن والیاں دی تعداد 63 اعشایہ 3 فیصد لکھی سی جو 1961 دی مردم شماری وچ 66 اعشاریہ 7 فیصدی ہو چکی سی۔

Census 1951

انگریز دی چنڈی بیوروکریسی اینٹی بنگالی مائنڈ سیٹ توں زیادہ ایس گل دی فکراں وچ رہندی سی کہ آبادیاں دے حساباں نال سب توں وڈے صوبے اتے ملک وچ سب توں زیادہ بولی جان والی مادری زبان والیاں نال کنج نمٹیا جائے۔ ایہہ مائنڈ سیٹ مشرقی پاکستان ٹٹن بعد وی جاری رہیا۔ ہن 16 دسمبر 1971 بعد جداں سال 1972 وچ ملک دی تیسری مردم شماری ہوئی تے اوس وچ مادری زبان دا سوال شامل ہی نہ کیتا گیا۔1972 دی مردم شماری والے کجھ افسر تے ہلے زندہ ہون گے کہ انہاں نوں پچھنا چاہیدا ہے کہ 1881 توں ہون والی 8 مردم شماریاں وچ ہر وار مادری زبان دا سوال پچھیا گیا تے 1972 وچ کیہہ ہویا؟ کیوں زبان جیسے مڈھلے سوال نوں مانو گنتری توں باہر رکھیا گیا۔پیپلزپارٹی دے دور وچ جداں بھٹو ہوراں دی سندھ، پنجاب تے مرکز وچ حکومت سی اوس ویلے ملک وچ چلدی نوآبادیاتی لسانی پالیسی نوں بدلن دا پردھان موقع سی، پر نرا سندھ وچ مادری زبان نوں منیا گیا کہ سندھ وچ انگریز دور توں سندھی سکولاں وچ پڑھائی جاندی سی پر ایوبی دور وچ ایس نوں ڈکیا گیا سی،بھٹو دور دے شروع وچ پختون تے بلوچ لیڈر ویسے ہی مغربی پاکستان دے چار ملک بناون دے سفنے وچ ویلہ گنوایا اتے ملک معراج خالد، حنیف رامے پنجاب دے وزیراعلی بنن بعد وی پنجابی دا کم نہ کیتا۔1973 دے آئین وچ قومی زبان دے آرٹیکل 251 وچ ''سی'' نمبر رلایا جس وچ صوبیاں نوں مادری زباناں لاون دی اک ماڑی پر ہشیار شق وی پائی اتے مادری زباناں دے بورڈ وی بنائے، سرکاری پدر تے پنجابی، سندھی، پشتو، بلوچی اتے براہوی نوں منیا گیا مگر انہاں بورڈاں وچ پنجابی نوں توڑن دی گل ہلے شامل نہیں سی۔پنجابی زبان والیاں نوں ایم اے پنجابی لاون نال کراہے پایا گیا جس نال پنجابی دی لہر نوں فیدہ گھٹ تے نقصان زیادہ ملیا۔ پر 1981 دی مانو گنتری وچ ڈکٹیٹر جنرل ضیا نے کھل کے پنجابی توڑن دا اعلان کیتا تے دو نویں زباناں دا ایس مردم شماری وچ وادھا کیتا اتے دوناں دا ٹیچا پنجابی زبان نوں توڑنا سی جس وچ اک سرائیکی سی تے دوجی ہندکو۔چیتے رہے کہ بھارت وچ وی پنجابی توڑن لئی ایہو دو مونہی پالیسی چلی سی جداں پٹیالے دے آل دوال بولی جان والی پنجابی نوں ہریانوی اتے جموں وچ بولی جان والی پنجابی نوں ڈوگری آکھوایا گیا سی۔پاکستان دے انگریزی میڈیم سکولاں وچ تے پنجابی دا اک ہور ٹوٹا کردے ہوئے پوٹھوہاری دی گل ویکئی سالاں توں ہو رہی ہے۔اونج تے پختون بلوچ قوم پرست ڈکٹیٹر ضیا نال 5 جولائی 1977 توں ہی راضی سن، پر جداں ڈکٹیٹر نے 90 دناں وچ الیکشن کروان دا آکھیا تے ایس توں مکرن وچ اوس دی مدد اینٹی سٹیبلشمنٹ ولی خان ہی کیتی سی۔ خان عبدالولی خان ڈکٹیٹر ضیا الحق دی سیاسی مدد کردے ہوئے الیکشن توں پہلاں احتساب دا نعرہ لایا جس بعد الیکشن کئی سال ملتوی ہی رہے۔ویسے جداں میں اپنے یار، پنڈی وچ پنجابی مورچہ دے پردھان اقبال بالی دے گھر یوسف مستی خان داعوامی جمہوری فورم لئی انٹرویو کیتا تے اوس بلوچ قوم پرست رہنما نے وی ضیا الحق نوں بلوچاں لئی نجات دہندہ قرار دتا سی۔

1980 دے دہاکے وچ پنجاب، پنجابی تے پیپلزپارٹی خلاف پختون، بلوچ تے سندھی قوم پرستاں وچ تال میل دی کہانی اپنی تھاں دلچسپ ہے جس نوں جلد لکھا ں گا کہ ایتھے تے نرا لسانی بیانئیے تے ہی گل کرنی ہے۔ ضیا الحق پنجابی نوں توڑن دی جس پالیسی دی نیہاں 1981 دی مانو گنتری وچ رکھی اوس نوں ضیا مخالف رسول بخش پلیجو، ولی خان اتے لیفٹ دے گروپاں کیوں چکیا؟ایم کیو ایم تے ایس نوں چکنا ہی سی کہ اوہ ضیائی پیداوار وی سی تے تے ایہہ وی جاندی سی کہ 67 فیصدی پنجابیاں نوں مادری زبان مل گئی تے اردو دا کیہہ بن سی۔ بعد وچ این جی اوز وی ایس نوں اپنے ایجنڈیاں وچ شامل کیتا؟ پھیر ریاستی پدر تے یونیورسٹیاں وچ ایس نوں تھاں ملی، اکیڈیمی آف لیٹر ورگے سرکاری اداریاں نوں وی پنجابی توڑ پراجیکٹ تے لایا گیا۔ہن تسی انہاں عالمی میلیاں دے کیتے سیشناں دا ریکارڈ ویکھ لو، اول تے انہاں وچ اردو دی تھاں وی درشنی پہلوان دی ہے پر جتھے پنجابی دی گل کرو اتھے عالمی ادبی کانفرنساں دے پردھان سرائیکی کارڈ وکھاندے جے، کراچی وچ تے پیپلزپارٹی دی سندھ سرکار دی مالی مدد نال ایسی عالمی ادبی کانفرنساں وی ہوئیاں جنہاں وچ ملک دی سب توں قدیمی تے وڈی مادری زبان دا اک سیشن وی نہیں سی پر اوس نوں توڑن والی زباناں دے سیشن سن۔ جداں سیکولر اکھوان والے آپ مذہب/فرقہ کارڈ کھیلن تاں پھیر دھرمی سیاستاں رچاون والیاں نال کیہہ گلہ کہ جداں ضیا مخالفاں وی ضیا لسانی پالیسیاں تے عمل جاری رکھیا ہے تے ضیا حمائیتیاں نال کیہہ گلہ؟ زباناں توڑن نال ادب تے کلچر نوں تقصان ہی پہنچے گا۔پنجابی توڑ پراجیکٹ نوں جداں ادبی حمام دستے وی چلاون گے اتے ملک دی سب توں پرانی اتے وڈی زبان خلاف بیانئیے اگے کرن گے تاں پاکستانی ادب،فوک کلچر تے مادری زباناں بارے انہاں دے تمامتر دعوے آپ گھجل ہو جاندے جے۔باقی گویڑ تسی آپ لاو۔

The article was published in Punjabi Daily Lokai at 11 December 2024

To read Lokai online Click Here

کجھ پرانی لکھتاں دے لنکاں لئی تھلے کلک کرو

علامہ اقبال تے پنجاب

الودگیاں شہر وچ جے یا پالیسیاں وچ؟ چکر نہ دیو

16 December One Date Two Incidents: Are we ready to revisit?

Punjab and Colonialism: Revisit Language Narrative First

British colonial masters left our lands in 1947, partly due to consistent struggle by various groups and individuals and partly due to shifting of world powers (14 August 1941 Atlantic Charter) but due to various colonial narratives the heat of colonialism still pinching us since 77 years. It is hard to deconstruct impact of colonialism with Oxford knowledge and English language. Without knowing the strengths and weaknesses of Pre-British Punjab & its surroundings it is hard to understand the lands itself. The knowledge about past is in oral knowledge traditions (mostly in Punjabi) and you may also check it in various classical languages like Palli, Sanskrit, Turkish, Persian and Arabic. The other important point is to deconstruct colonial language narrative that divided our languages, scripts and dialects on the basis of religion (Hindi for Hindus, Urdu for Muslims and Punjabi for Sikhs only). As we witnessed a massive transition from Oral to written during colonial times so it pluted, deleted many things. Even we cannot find many books in original form such as Indica and History of Hind and Sind" popularly known as (Chach Nama) many waorks of Punjabi Jogi/Sufi poets are largely missing etc. On top of it Dictionaries of various indigenous languages were written during colonial times and it still carry many weaknesses and biases. If we failed to fix these issues in last 77 years in South Asia, we cannot blame others only. Punjabi written in Gurmukhi during last 77 years is a fine example. The Punjabi written in Gurmukhi after 1947, is totally changed by Hindi cum Sanskrit interventions and that is why two young Punjabis cannot communicate with each other today. In a way, it is continuation of anti people colonial language policy.

Here is audio, video recordings of a session in a Punjabi Conference held at Lhore from 18 to 20 November 2024. In video you can watch few clips and in audio you can listen the complete discussion of the session Punjab and Colonialism

Lhore Darbar was the last independent Kingdom conquered by the colonial masters at 29th March 1849 and after it colonial masters took various steps to control the region. Using knowledge for colonial and post colonial control was the biggest project and in below you can yourself check it.