Lhore Darbar, Governance, Diplomacy and Propaganda (1799-1849)

 

Lhore Darbar, Governance, Diplomacy and the Propaganda (1799-1849)

Why do we hesitate to acknowledge March 29th as a significant date? In reality, the Lahore Darbar was the last independent local kingdom, and its fall in 1849 marked a turning point in history.The subsequent events, including the shift of the Northern Command Headquarters to Rawalpindi in 1850, were a continuation of the 1846 policy debated in the British assembly. This led to the "Four Bloody Lines" project, which disrupted the entire region.The division of the Sistan region, now split among Pakistan, Afghanistan, and Iran, began with the  gradual allocation of areas around Gandhar, Heart, and the Helmand River to Dost Muhammad Khan, the Afghan king by the Britishers. In 1872, the Goldsmid Line further divided Sistan between Iran and the British Indian Empire, with the Khan of Kalat's endorsement. This marked the beginning of the end, but our historical narrative often starts with the Durand Line (1895) instead. Seastan linkage with Indian ocean was problematic in the eyes of many.It's essential to revisit this history, acknowledging that the Lahore Darbar resisted for 50 years without support from local rulers. The colonial powers launched a misleading campaign to tarnish the Lahore Darbar's legacy, labeling it a "Sikh Empire" despite its diverse Muslim and Hindu officers in it, and an "anti-Pathan empire" despite its alliances with Pukhtoon and Afghan tribal chiefs. It's time to set the record straight and recognize the Lahore Darbar's significance as the last independent local kingdom.

وسیب تے وسنیک

جد لہور دربار ڈھایا گیا تے مل ماری انگریزاں

عامر ریاض

لہوری بندر،صوبہ لہوراتے لہور دربار 1849توں پہلے لنگھے 310 ورہیاں دی اوہ کہانی جس نوں اج دیہاڑ تیک ساڈی تواریخ توں باہر رکھیا گیا ہے۔ اج جداں اسی لہور دربار نوں مکاون اتے انگریزاں دے مل مارن دے 176ویں دیہاڑ تے گل کر رہے ہاں تے کل مل ملا کے ایہہ 486 سالاں دی اوہ داستان ہے جو ہلے لکھی نہیں گئی۔ ساڈے شیر دریاواں نال جڑی اتے ڈونگے سمندراں وچ وڑدی لہوری بندر یا لہوری داہڑو دا ذکر اذکار انگریزاں توں پہلے لکھیا کئی کتاباں وچ صاف صاف آیا مگر جدید قوم پرستی پاروں سندھیاں نوں ایہہ وارا نہیں کہاندا کہ ایس بارے تفصیل نال تے حوالیاں نال لکھاں گا۔آئین اکبری دے وچ وی صاف صاف 12 صوبیاں دا ذکر ہے کہ جس وچ ساڈی ساری تھاواں صوبہ لہور وچ ہی آندیاں جس وچ کابل، ٹھٹہ سب شامل کہ جداں اکبر لہور نوں سلطنت دا دارالخلافہ بنایا تے ترے مہماں متھیاں،اک بخارا تیک، دوجی لہوری بندر تیک تے تریجی کشمیر تیک کہ ہن جداں اسی قوم پرستیاں دی عینکاں نال تریخ لکھدے ہاں تے ایہہ سب نظر آنا بند ہونا واجب ہو جاندا ہیگا۔پر جس لہور دربار تے انگریزاں 176 سال پہلاں 29 مارچ دے دن مل ماری اسی تے اوس نوں وی اسلام تے انڈیا دے ''صدقے'' بدل دتا ہے۔ایہہ لہور دربار دی سلطنت پورے برٹش انڈیا وچ اخیری آزاد بادشاہت سی پر کتھے ایس نوں مسلمان دشمن دسیا، کسے نوں کہیا کہ ایہہ پٹھان ویری سی تے ساڈے کانگرسی دانشور ''کل ہند'' دے گھمے پاروں ایس دا ذکر کرن توں گھابردے سن۔اج وی 29 مارچ دے دیہاڑ نوں جے ساڈا میڈیا یاد نہیں کردا تے ایہہ کوئی اچنبہ نہیں۔

انگریزاں جنج ہندو دور تے مسلم دور دا جھوٹ پھیلایا سی اونج ہی لہور دربار دے ویلے نوں سکھ دور کہیا تے ایہہ گل ہندو مسلم تے سکھ بنیادپرستاں ہی نہیں سگوں کئی ترقی پسنداں وی پھیلائی۔بادشاہتاں نوں دھرم یا قوم پرستی دے فولڈ وچ ویکھنا اینج ہی ہے جنج کرکٹ دے قنون ہاکی تے لادیو۔جغرافیئے تے کھلتی قوم پرستیاں دی عینک نال بادشاہتاں دے تجزئیے اک ہشیار گھما ہے جس پاروں مطلبی نتائج کڈہنے سوکھے رہندے جے۔ تاں مارے اج لوڑی دا کہ تساں بادشاہتاں وچ مختلف شیڈاں نوں ضرور ویکھو مگر قوم پرستیاں نال لکھی پچھلے سوا سو سال دی تریخ وچ بہوں گڑبڑاں کیتیاں گیاں جس پاروں اج وی پختون، بلوچ، سندھی، پنجابی گھجل پئے ہوندے جے۔بھٹنیاں دا پھینٹ وطنی ریاستاں پا چھڈیا جو پہلی لام بعد تیزی نال بننیاں شروع ہوئیاں تے تھاں تھاں مختلف وطنی ریاستاں وچ ونڈیاں آبادیاں کم ہور چوڑ کردتا۔ بس ایسے لئی اک 1810 تے 1817 وچکار لکھی لکھت توں کجھ ٹوٹے دے رہیاں ہاں تانجے تہانوں اوس اخیری آزاد سلطنت بارے گویڑ لاون وچ اوکھا نہ ہونا پئے۔ایہہ لکھت فارسی وچ پٹنہ توں کوئی 75 ورہے پہلے لبھی سی تے ببمئی سرکار ایس نوں پنجاب ریکارڈ آفس گھلیا اتے پنجاب والیاں ایس نوں 1933 وچ فارسی توں انگریزی وچ ترجمہ کروایا۔اخبار ڈیوڑھی سردار رنجیت سنگھ بہادر دے سرناویں نال ایہہ لکھت 193 شیٹاں تے سی۔ایس وچ رنجیت سنگھ توں اڈ ڈیوڑھی دربار معلہ(مغل دربار)، ڈیوڑھی منتظم دولہ(میکٹاف،ریذیڈنٹ دلی)،ڈیوڑھی مہاراجہ جگت سنگھ،ڈیوڑی مہاراجہ عالی جاہ دولت راو سندھیہ تے ڈیوڑھی ملہار راو ہولکر دی کجھ شیٹاں وی جے۔جے تسی ساری کتاب''واقعات لہور دربار'' پڑھو تے ایس وچ ٹھٹہ، بکھر، ملتان، پشور ہی نہیں سگوں داود پتریاں، سدوذئیاں، بارک ذئیاں، دی گلاں دا بھنڈار وی ہے، کشمیر دے شیخ حاکماں تے باجوڑ تے بلتی سرداراں، خاناں دا لہور دربار وچ بیٹھن دی گل وی ہے۔فارسی دے شکستہ سٹائل وچ لکھی اصل کتاب ہورے اج وی لہور آرکائیو وچ ہوئے کہ جے اسی اجہی لکھتاں دے ترجمے ہی اپنے ایم فل دے پڑھیاراں توں کروائے ہندے تے اج ساڈے نوجوان گھجل نہ ہوندے نہ انہاں نوں قوم پرستیاں تے دھرمی سیاستاں کرن والے ایڈی آسانیاں نال ورت سکدے۔پر پاکستان بنن بعد اسی کیونجے فارسی زبان تے دیوناگری اتے گورمکھی لپیاں نوں دیس نکالا دے چھڈیا تے جو اج ساڈے نال ہو رہیا ہے اوس دی گھیسی تے اسی آپ بنائی سی۔پوری کتاب وچ سرکار دا لفظ نرا رنجیت سنگھ لئی ہی ورتیا گیا ہے۔ہن تسی کجھ ٹوٹے پڑھو۔۔۔یکم نومبر 1810۔۔دربار وچ کھڑک سنگھ،ہرباجھ رائے مصطفی،متھرا داس، دیوان بھوانی داس کمذات،حکیم عزیز الدین، بلند خان، جہان خان بھریچ تے دوجے بیٹھے سن۔جوہری (مخبر) دسیا کہ زمان خان تے پنڈی ہی (پناہ وچ)ہے مگر اوس دی منڈے اٹک ول چلے گئے جے۔اوہ جہاں داد خان نال رل کے پشور جانا چاہندے جے جتھے فتح خان دا بھرا عظیم خان اپنی من مرضیاں کررہیا ہے۔کشمیر توں عطا محمد نے لہور دربار لئی 60 ہزار گھڑسوار تے پیدل اتے دو لکھ روپیہ نقد تے پشمینے دے تھان گھلے جے۔شاہ شجاع وی پنڈ دادن خان پناہی ہے۔22 نومبر۔۔۔راجہ فتح سنگھ آہلووالیہ ولوں چوہدری قادر بخش دربار وچ سمن برج تے حاضری دتی۔اوس دسیا کہ راجہ آہلووالیہ گجرات دے صوبیدار صاحب سنگھ توں منگلہ پور دا قبضہ چھڈاون گئے جے۔سرکا نے گربخش سنگھ نوں حکم دتا کہ اوہ کوٹ کمالیہ ول جاون جتھے ڈاکواں نے ات مچائی ہے۔ سرکار نے دیوی داس نوں حکم دتا کہ پٹیالے 5 ہزار دی ہنڈی کرے کیونجے بیل تے شطرنجی (خاص دری) خریدنی ہے۔8 دسمبر۔۔سمن برج تے ہشام خان ستل باشی،میاں خیراتہ،نواب قطب لدین خان قصور،توپ خانے دا ہیڈ سربلند خان تے ٹھٹہ بھکر دے نواب محمد علی خان دا نمائندہ بیٹھے سن۔حکیم محمد علی خان نے سرکار دا طبی معائنہ کیتا، نبض ویکھی تے دسیا سرکار تندرست جے۔جوہری دسیا کہ پشور وچ کجھ افغان سرداراں شکارپور دے منی لینڈراں (بنئیے) نوں لٹیا ہے جس پاروں بازار بند ہو گئے جے۔11 دسمبر۔۔سرکار نے جموں بیٹھے توپ خانہ دے دروغہ میاں خیراتہ نوں کہیا کہ راوی دے رستے توپ خانہ لے کے ملتان ول چلے۔جوہری دسیا کہ کابل قندہار وچ بیجاں دا گھٹا ہے تے شاہ محمود(پوتا ابدالی) کابل، قندہار وچ من مرضی قیمت تے بیچ ویچ رہیا ہے۔ سرکار ٹھٹہ دے حاکم دی نمائندے پنڈی داس نوں کہیا کہ تہانوں 200 روپئے دی ہنڈی ملتان دے نواب مظفر دے کھاتے توں اسی کر رہے ہاں کیونجے دریائی تجارت بند نہیں ہونی چاہیدی۔24 دسمبر۔۔۔۔مل پور دے میر سہراب خان دا نمائندہ شیرمحمد خان حاضر ہویا تے سرکار نال وکھرے ہو کے ملن دی اجازت منگی۔ اوس دسیا کہ دیوی داس، حکیم عزیزالدین، بھائی گربخش سنگھ تے کئی ہور سردار نواب مظفر نوں بچا رہے جے، سرکار کہیا مینوں ایس دا پتہ ہے۔ 12 اپریل 1813۔۔۔جوہری دسیا کہ فتح خان وزیر نفری نال ڈیرہ غازی خان بیٹھا ہے، نواب مظفر دے پتر سرفراز خان نے اوس نوں 70 ہزار دتے پر او بہتے منگ رہیا ہے۔دربار وچ کان پور دے نواب مہدی علی خان دا نمائندہ حاضر ہویا، اک گھوڑا نذر کیتا تے دسیا کہ مہدی علی خان دو دن وچ آپ حاضر ہوسی۔ 8 مئی 1813۔۔۔جہاں داد خان دا فوجی افسر غلام محمد خان سرکار اگے پیش ہویا تے اپنی خدمات سرکار اگے پیش کیتیاں۔28 جولائی 1815۔۔سرکار نے شیخ بڈھا، عزیز خان تے دوجے کمانڈراں نوں کہیا کہ ہریانہ دے ریونیو کلکٹر کول رقم بھیج دتی ہے، اپنے جواناں نوں دو دو مہینیاں دی تنخواہاں دیو۔یکم اگست 1815 باجوڑدے راجہ نے دربار وچ حاضری بھری۔۔۔۔30 اکتوبر 1815۔۔سیالکوٹ۔۔بھائیا رام سنگھ نوں سرکار نے کہیا کہ کمونہ دے دیوندے دے راہیں جموں دے سپاہیوں لئی 500 روپئے بھیجے جے۔سرکار نے نامدار خان گجر نوں یقین دلایا کہ پہاڑی علاقوں وچ فوجی مہماں شروع کیتی جا رہیاں جے۔۔۔6 مارچ 1816۔۔۔دریائے بیاس کنارے۔۔۔سرکار نے روہیلوں دے جمعدار فقیراللہ نوں حکم دتا کہ سپاہیاں نال دریا پار جائے تے کیمپ لائے، اوس عمل کیتا۔بہاولپور توں کیشن داس دسیا کہ اک لکھ مالیہ دین دی گنجائش  نہیں تے 80 ہزار قبولو۔کیشن داس کہیا کہ بہاولپور دا راجہ وفادار ہے۔ سرکار وکیل کیشن داس نوں تے بہاولپور ولوں آئے نمائندیاں نوں انعام دتا، مالیہ 85 ہزار کردتا تے نال کیشن داس نوں کہیا کہ بہاولپور نوں وارنگ وی دے دیو۔ایہہ وی دس دیو کہ ساڈا فوجی کیمپ لگیا رہے گا۔ 12 مارچ نوں فقیراللہ روہیلہ رپورٹ کیتا کہ بہاولپور دے سپاہیاں وی کیمپ لا لتا ہے۔سرکار حکم دتا کہ جے معاملہ ترے دن وچ حل نہ ہویا تے بہاولپور دے نواب دی تھاں تے قبضہ کر لواں گے۔کیشن داس دسیا کہ بہاولپور ولوں منشی صوبہ رائے آ رہیا ہے، ٹیکس دی ساری رقم دی ہنڈی کروا دتی ہے۔ 8 جنوری 1817۔۔کھڑک سنگھ دسیا کہ گھوڑیاں نال کھچن والی دو ہور توپاں چیک کر کے شامل کر لتیاں جے۔سدا سکھ بھرانیاں نوں سرکار جھنگ سیال مہم لئی تیار رہن دا حکم دتا۔شیخ بساون دی بٹالین وچ اک سو یونیفارم ونڈے گئے۔10 جنوری۔۔سرکار چھجوبھگت دے چوبارے گئے، غریباں وچ دوسو روپئے ونڈے تے چوبارے نوں 51 روپئے چڑھائے۔20 اپریل۔۔راوی کنڈے تے۔۔۔سرکارڈیرہ بابا نانک شاہ تے فقیراں وچ 250 روپئے ونڈوائے۔16 مئی۔۔۔سرکار نے نواب صادق خان دے علاقے پنڈ قریشی وچ  کیمپ لایا تے ڈیرہ غازی خان دے نواب صمد خان نوں ٹیکس دین دا آکھوا دتا۔اوس کہیا کہ میں تے حاکم نہیں، تسی وزیرفتح توں ٹیکس منگو۔ ایس بعد دیوان بھوانی داس ساری کشتیاں تے کیچر لینڈقابو کیتی تے سارے اونٹ خان پور گھل دتے۔4 اگست توپخانے دے ہیڈ الہی بخش رپورٹ کیتا کہ بندوقاں بناون والے دس بندے دلی توں ساڈی کول نوکری لئی آئے جے تے کم کر رہے نیں۔5 اگست سرکار نوں دسیا گیا کہ نواب بہاولپور نے بقایا 20 ہزار وی گھل دتے جے۔2 ستمبر سرکار نے توپخانے دے دروغہ الہی بخش نوں6 ہزار دی تنخواہ مقرر کیتی۔عزیز الدین دسیا کہ جھنگ سیال ولوں اک لکھ روپئے گھل دتے گئے جے۔کتاب دی اخیر تے دس جون 1822 دی اکلی شیٹ وی ہے جس وچ لکھیا ہے کہ نواب صادق خان دا نمائندہ سرکار(رنجیت سنگھ) نام خط تے ہنڈی کیتی رقم دا ریکارڈ پیش کیتا، نال نواب منکیرہ دا خط وی سی۔سرکار کہیا کہ صادق اپنے زمینداراں تے بہوں ظلم کردا ہے۔سرکار دے خبرچی خوش وقت رائے کجھ پیپر پیش کیتے جس مطابق جداں سرکار دی فوجاں دریائے سندھ کنڈے اپڑیاں تے عظیم خان مقابلے تے لڑن دے اشارے دتے۔ ایس دوران خٹک قبیلے دے محمد خان، مہمند تےیوسف ذئیاں سرکار دے ناں وکھرے وکھرے خط لکھے تے کہیا جے ساڈی جاگیراں سانوں موڑن دا وعدہ کرو تے اسی عظیم خان نال نہیں جاواں گے۔عظیم دے بھرا یار محمد خان جو پشور دا حاکم سی سرکار نوں 40 ہزار گھل دتا تے 20 ہزار ہور دین دی مہلت منگی۔بس پھیر عظیم خان وی سرکار نال وفاداری دا خط لکھ دتا۔

ایہہ ٹوٹے تاں مارے لکھے جے کہ سند رہے کہ ایہہ لڑائیاں قوم پرستی تے دھرم دی تھاں لگان تے بادشاہتاں دی طاقتاں گرد ہی چلدیاں سن پر انگریز درباری تریخ داناں انہاں نوں ہور رنگ دتے۔29 مارچ نوں قبضے بعد انگریز ایہہ دسنا نہیں چاہندے سن کہ ایہہ رل مل وی چلدے سن تے لڑدے وی سن۔ دوست محمد خان دا بھرا طلائی خان اخیر دن تیک لہور دربار نال رہیا پر ہن پختون قوم پرستیاں وچ اوہ اپنے نوجواناں نوں ایہہ سب دسنا نہیں چاہندے۔