Bapsi Sidhwa Bandhara

 

Bapsi Sidhwa Bandhara 

11-August 1938...25 December 2024

وسیب تے وسنیک

پنجابی پارسی سلسلے،ونڈ اتے بیپسی سدھوا

عامر ریاض

سن 47 بعد ہولے ہولے پاکستان تے بھارت وچ مختلف یا اکوجہی وجوہات پاروں اسی سکولاں دی کتاباں وچ پنجاب دی ونڈ نہیں پڑھاندے، ایس دا ویروا نہیں کریندے، مجبوریاں وچ کیتے فیصلیاں نوں تفاخراں دا رنگ چڑھائے جو نسل اسی پیدا کر چکے اوہ ہندوتوا، جہاد تے خالصتان دی ڈونگریاں چکے پیسے تے طاقتاں نوں ''خدا'' منی بیٹھی ہے تے ونڈ یاد کروان والی بیپسی وی ٹر گئی ہے۔

لہور وچ پلی بڑی انگریزی ناول لکھاری بیپسی سدھوا 86 سال تے8 مہینے دی عمرے پورے ہو گئے۔ آپدے پارسی، زرتشتی پچھوکڑ پاروں انہاں دی اک پکی پہچھان سی اتے اوہ آپ نوں پنجابی پارسی لڑی دا پکھ منیندے سن۔انہاں دی لکھتاں وچ لہور مڈھلی تھاں رکھدا سی۔سن 47 وچ ہون والی پنجاب دی ونڈ توں پہلاں لہور وچ اینگلو انڈین برادری رہندی سی، لہور مزنگ چونگی تے مک جاندا سی کہ اگے کھیت سن تے اچھرہ تے ماڈل ٹاون جہے جزیرے وچ وچ سن۔مزنگ چونگی توں پہلے وارث روڈ تے اینگلو انڈین رہندے سن۔انہاں نوں گوریاں تے دیسیاں دا رلا کہنا غلط نہ ہوئے گا کہ انہاں وچ مسیحی وی سن تے پارسی وی، کجھ فری میسن وی سن جنہاں دے ''جادوگھر'' دی اک زمانے تیک بڑی دھم ہوندی سی جو کوئینز روڈ یعنی اج دی فاطمہ جناح روڈ تے سی پر ہن وزیراعلی پنجاب دے سیکریٹریٹ وچ گواچ چکا جے۔ایہہ پتہ نہیں کہ کس دا جادو کس تے چلیا ہے پرایہہ کہانی پھیر کسے ویلے لکھاں گا کہ ایہہ لکھت تے بیپسی تے پارسیاں بارے ہی ہے۔

 بیپسی ہوری 11 اگست 1938 نوں پشوتن (پی ڈی بھنڈارا) اتے تہمینہ ماما دے گھر جمی سی کہ پی ڈی بھنڈارا(جم 1899، موت 1961)نےسن 47 وچ مری بیوری دے شئیر خریدے سن اتے 1952 وچ پہلی آئین ساز اسمبلی دے ممبر وی بنے سن۔ میں اسمبلی ریکارڈ وچ مذہبی اقلیتاں تے دیگر مسلیاں بارے پی ڈی ہوراں دی تقریراں وی پڑھیاں جے ایس بارے وی کدی لکھاں گا۔ پی ڈی بھنڈارا دے والد سپین وچ جنگ دوران اکھ گنوا بیٹھے سن تے جنگ توں بعد اوہ اپنے پنڈ ''بھنڈار'' (موجودہ بھارتی صوبہ گجرات وچ) توں لہور شفٹ ہو گئے سن کیونجےاوس زمانے وچ لہور تگڑا شہر بن رہیا سی۔ پی ڈی ہوری تے لہور دے سن اتے مال روڈ تے انہاں دی شراب دی دکان وی سی پر انہاں دی بیوی کراچی دی سی جو رواج پاروں بچہ جمن نانکے پنڈ گئی تاں مارے بیپسی کراچی جمی سی۔ بچہ جمن بعد تہمینہ بیپسی نال لہور آ گئی۔

The Navjote is a ceremony where a child is given a sacred shirt (sudreh) and a sacred cord (kushti) to wear as a symbol of their religion. The child also performs the "Kusti Ritual" for the first time.Such ceremonies are adopted by later religions like baptism in Christianity. It is a public confession of your faith in, and commitment to, Jesus Christ. It is interesting that in all religions such ceremonies are plan at early age rather then at the age of maturity. 

 

بیپسی دے دو بھرا مینو تے فیروز سن کہ ایم پی بھنڈارا(مینو) تے ذولفقار علی بھٹو تے مشرف دور وچ ممبر اسمبلی وی رہے۔ بیپسی چند سال دی سی تے اوس نوں پولیو ہو گیا جس پاروں اوس گھر وچ ہی تعلیم لتی پر پنجاب دی دھرمی ونڈ نے 9 سال دی بیپسی تے بہوں اثر پایا کہ انہاں دی لکھتاں وچ ایہہ سب نظر آوندا ہے۔

 

پارسیاں تے فارسیاں نال دھرتی پنج دریائی دا سانگا مڈھ قدیم توں ہے کہ سائرس دی بادشاہت وچ ساڈی تھاواں وی شامل سن تے ایس دا مرکز بلخ تے خراسان سی۔ ایس بادشاہت نوں اسلام آون توں کئی سو سال پہلاں سکندر نے تھلے لایا سی کہ اوہ باختریاں خلاف مہماں پاروں ہی ایتھے آیا سی۔''قصہ سنجان'' وچ ایہہ تفصیلاں ملدیاں جے۔ یوریشن تجارتاں دے کنڈیاں تے جمے پارسیاں وچ کاروباری سمجھ وادھو سی پر قدیمی ہندو تے مسلم لٹریچر وچ انہاں دا ذکر اوکھے ہو کے ہی کیتا جاندا ہے۔انگریز دے ساڈی تھاواں تے قبضیاں بعد انہاں نوں اگے ودھن دے کیوں موقعے ملے ایس بارے کھوج جاری جے۔ماضی دی شان دے قصے ایس برادری وچ بہوں جے، طلسم ہوش ربا دا لکھاری وی انہاں نوں ''گبر'' لکھدا سی پر جداں بیپسی جمی تے ایہہ اک سکڑ چکیا دھرم سی۔

For further details click here: List of Zoroastrian states and dynasties

  

P D Bhandara (1899-1961), Bapsi Sidhwa (1938-2024) & Minocher Bhandara (1937–June 15, 2008),

1957 وچ کنیرڈ کالج لہور توں ڈگری لین بعد ہی 19 سالہ بیپسی بمبئی وچ ویاہی گئی پر ویاہ نہ چلیا تے مڑ لہور آگئی۔نوشیر ہوراں نال اوس دوجا ویاہ کیتا تے ایس توں بعد بیپسی لکھنا شروع ہوئی۔پہلا ناول اوس نویں نویں بنی پاک چین قراکرم سڑک تے سفر بعد ''برائڈ'' لکھیا تے دوجا سی ''کرو ائیٹر'' جو پارسیاں بارے سی۔آپدے انٹرویووچ انہاں دسیا کہ جداں علامہ اقبال دے پتر تے لہور ہائیکورٹ دے جج جاوید اقبال ایہہ لکھتاں ویکھیاں تے آکھیا کہ ''کروائیٹر'' فوری چھاپے چاڑھو، جاوید اقبال دے نال نال بانو قدسیہ تے اشفاق احمد وی بیپسی دا ساتھ دتا تے1978 دے سال کتاب دی مکھ وکھالی تے تعریفاں وی کیتیاں۔ کیونجے ناول وچ برادری بارے اندر دی گلاں وی سن تاں مارے ایس دا ردعمل وی آیا۔پر جداں ایہو ناول برطانیہ چھپیا اتے ایوارڈ ملے تے پاکستان وچ ایس دی مخالفتاں وی گھٹ گیاں۔ 

 

ہن بیپسی دا ہتھ کھل گیا تے 1988 وچ اوس ونڈ بارے آپدا مشہور ناول ''آئیس کینڈی مین'' لکھیا جس وچ اوس اک 7 سال دی پولیو زدہ پارسی کڑی دی اکھ نال ونڈ نوں وکھایا کہ کنج انگریزاں دی ہشیار پالیسیاں پاروں لمیرے چر توں رل مل رہن والے پنجابی ہندو، مسلم تے سکھ اک دوجے دے دوالے ہوئے، گلے کٹے، ریپ کیتے، لٹ مار رچائی۔پہلے اگ لائی جاندی ہے، بھانڈے نوں سیک دتا جاندا ہے کہ پھیر اک ویلے سب ابلن لگدا ہے، یکدم کجھ نہیں ہوندا ۔۔۔پنجابی زنانیاں تے بچے کنج ایس توں لنگے کہ ایہہ کہانی ''اک'' تے ''دو'' قومی بیانئیاں تے گھجی سٹ وی سی۔ بھارت وچ سرکاری پدر تے ایہہ پڑھایا جاندا سی کہ دنگے، ریپ سب مسلم لیگیاں تے مسلماناں کیتے، تھاپڑا دتا تے مطالعہ پاکستان دنگے فساداں نوں کانگرس،انگریزاں، ہندواں تے سکھاں دے کھاتے پاندا سی۔آئیس کینڈی مین والی کتاب ''کریکنگ انڈیا'' دے ناں نال 1991 وچ امریکہ تے پھیر بھارت وی چھپی تے رولا پئے گیا۔

سن 47 وچ جو پنجاب وچ واپری اوس دا باقی برٹش انڈیا نال کوئی جوڑ نہیں سی کہ ڈیٹا ویکھن نال ہی پتہ چلدا ہے کہ ایہہ انڈیا دی نہیں سگوں پنجاب دی ونڈ سی کہ 1941 دی مردم شماری پاروں 8 ڈویژناں تے 30 ضلعیاں دے پنجاب وچ مسلم 57 اعشاریہ اک، ہندو 22 تے سکھ 11 فیصدی سن پر لہور اک کاسموپولیٹن شہر سی جتھے کارویہار ہی نہیں سگوں ادب، آرٹ، فلم سب پاروں چڑھتل سی پر پنجاب دی دھرمی ونڈ نے سب برباد کردتا. 

  

بیپسی نوں ایس ناول بعد 1991 وچ پاکستان وچ ستارہ امتیازوی دتا گیا۔پر ہن بیپسی امریکہ جا چکی سی کہ 1986 وچ انہاں نوں ہارورڈ وچ فیلوشپ ملی سی، 1993 وچ اوس ''امریکن بریٹ'' ناول لکھیا جس وچ امریکی چال ڈھال وی سی تے امریکہ وسن والے پارسی وی۔1998 وچ آئیس کینڈی مین یعنی کریکنگ انڈیا تے دیپا مہتہ نے فلم ارتھ بنائی جس وچ عامر خان تے شبانہ عظمی کم کیتا۔2001 وچ انہاں ناول ''اومنی بس'' لکھیاں تے 2006 وچ انہاں لہور تے لکھیاں لکھتاں والی کتاب ایڈیٹ کیتی۔2006 دے سال ہی ناول ''واٹر'' لکھیا تے ایس تے وی فلم بنی۔2010 وچ جداں میں ریڈنگز، لہور نال پبلشنگ سیکشن ہیڈ کر رہیا ساں تے اسی بیپسی دی ساری کتاباں دے پاکستانی ایڈیشن چھاپے،بیپسی نے باہروں ناول چھپوان دے نال نال پاکستان دے رائٹ اپنے کول رکھے سن، ہورے اوہ اپنی لکھتاں لہوروں چھپوانا چاہندی ہی سی۔اگلے ورہے ''کروائیٹر'' دا اردو ترجمہ ملیا، اوس نوں سدھا پدرا کرن بعد 2012 وچ چھاپیا۔بیپسی دے وسیلے نال ہی رتی کوپر تے پیرن بوگا نال وی ملیا ایہ دونوں بہناں بیپسی دی سہلیاں سن تے بیپسی تے دوناں دے والد اک دوجے دے پکے سجن سن۔ رتی تے پوری ہو چکے جے کہ مینو تے پی ڈی ہوراں دی کجھ فوتواں پیرن ہوراں ہی مینوں کجھ دن پہلے دتیاں۔

اپریل 2013 وچ اک انٹرویو وچ بیپسی ونڈ سن 47بارے گل کررہی سی تے انٹرویو کرن والے کہیا کہ ونڈ مڑ تے نہیں ہوئے گی؟ لگدا ہے پاکستان کسی خطرناک رستے ول ٹر رہیا ہے تے بیپسی جواب دتا سی'' رب نہ کرے، مینوں کسے دسیا تے نہیں پر میری اپنی ایہہ تھیوری ہے کہ جداں وی دھرتی ٹٹدی ہے تے بڑا زیادہ خون خرابہ ہوندا ہے۔ رب معاف کرے،جے بلوچستان یا فرنٹئیر باقی ملک توں وکھرا ہویا تے لازمی طور تے بہوں خون خرابہ ہوئے گا۔ مینوں پتہ نہیں ایہہ کس پاسے جائے گا مگر تواریخ اینج ہی چلدی ہے''۔سن 47 بعد ہولے ہولے پاکستان تے بھارت وچ مختلف یا اکوجہی وجوہات پاروں اسی سکولاں دی کتاباں وچ پنجاب دی ونڈ نہیں پڑھاندے، ایس دا ویروا نہیں کریندے، مجبوریاں وچ کیتے فیصلیاں نوں تفاخراں دا رنگ چڑھائے جو نسل اسی پیدا کر چکے اوہ ہندوتوا، جہاد تے خالصتان دی ڈونگریاں چکے پیسے تے طاقتاں نوں ''خدا'' منی بیٹھی ہے تے ونڈ یاد کروان والی بیپسی وی ٹر گئی ہے۔

روزوار لوکائی وچ ایہہ آرٹیکل دسمبر دی 31 نوں چھپیا سی یعنی2024 دے اخیری دن۔ 

 

Some interesting things of Bapsi

Dr. Sidhwa's father-in-law, was a freedom fighter and as a child her husband grew up as interacting with popular leaders of the time, including Nehru, Jinnah, and Gandhi.

whenever the earth breaks — this is my theory, nobody else has told me this — there is a lot of bloodshed. God forbid if Balochistan or the Frontier is separated from the rest of the land, there will definitely be bloodshed. I don’t know how it goes, but history plays out that way.

Interview of Bapsi (vedio)

Bapsi Sidhwa talk Nov 2020

In conversation with Bapsi Sidhwa

Twists, Tricks and Kabul games: A review of William Dalrymple book

 

Great Game & revival of Land Trade Routes

Published in Pakistan Today 21^st April 2013

Aamir Riaz

Twists, Tricks and Kabul games: A review of William Dalrymple's book

مہاراجہ رنجیت سنگھ ترے وار برٹش فوجاں نوں اپنی تھاواں توں لنگ کے کابل قندہار قبضے لئی راہ دین توں 1809، 1826 تے 1837 انکار کیتا، دوست محمد خان نے وی زار روس نوں  اپنی تھاں توں فوجاں پنجاب تے قبضے لئی لنگھان نہ دتیاں۔

شجاع نوں اوس دے پختون بھراواں پہلے اٹک تے پھیر کشمیر وچ قید کیتا تے  اوس نو مہاراجہ ہی چھڈوایا سی پر شجاع  دوڑ کے انگریزی ٹٹو بنیا ۔1837 وچ شجاع نوں اقتداری کرن دا انگریز پوگرام بنایا مگر پنجاب انکار کر دتا تے سندھ بلوچستان دے قبائل انگریز دے پراجیکٹ دا حصہ بنے۔1839 وچ شجاع نوں اقتداردوایا تے دوست محمد خان پہلے پنجاب پھیر انگریزاں کول پناہی ہویا۔ اپریل 1842 وچ شجاع قتل ہویا تے دوست محمد خان دو سال لہور تےپنڈی رہیا تے پنجاب دی مدد نال دوبارہ 1844 دی گرمیاں وچ کابل دا بادشاہ بنیا۔پر ایہہ گلاں نہ ڈال ریمپل لکھنیاں جے نہ پختون قوم پرستاں نوں وارے وچ جے۔

ایہہ تبصرہ تے میں اپریل 2013 وچ لکھیا سیپر اج جداں ایس نوں بلاگ تے چڑھا رہیا ہاں تے ترے سال توں کابل تے افغان طالبان امریکہ دے کروائے دوحہ معاہدے پاروں اقتداری ہو چکے جے۔دیل دمپل ہوراں  کرذئی تے شجاع نوں ہشیاری نال ملایا سی جو کوئی جوڑ نہیں بندا۔ پر ڈیل رمپل شجاع دے اقتداری ہون مگر پنجاب دی سپورٹ نہ ہون بارے کجھ نہ لکھیا اتے نہ ایہہ دسیا کہ شجاع دے قتل دے دو سال تیک دوست محمد خان  کنج پنجاب دی مدد لتی۔ چلو خیر تسی ہن تبصرہ پڑھ لو

In the early twentieth century, the visionary poet Allama Muhammad Iqbal timely criticized the Nation State phenomenon and said:

ان زندہ خداؤں میں بڑا سب سے وطن ہے

جو پیرہن ہے اس کا وہ مذہب کا کفن ہے

The first sentence had prime importance as it deconstructed the myth of Nation State phenomenon based on the enemy construction theory. Yet due to the obvious biases, Iqbal’s secular opponents and religious supporters both, emphasized more on the second line of his verse.

Generally speaking, modern nation states were carved from empires of these last 200 years and the majority of the Nation States were created after WWI and WWII, without toeing into the ideas of common language, common ethnicity or common geographic continuity. They were carved primarily to renegotiate the trade interests of powerful Nation States of those times. In order to secure their trade interests powerful Nation States use wars as a defensive or offensive weapon. If you read the historical documents & accounts from the last 200 years, powerful Nation States used hot, cold and proxy wars extensively against each other not only in Asia & Africa but also in Europe and elsewhere. Smaller nations use the weapon of war against their neighbors while the super powers launch Great Games.

The book under review, “The Return of the King,” also talks of a great game being plays in our region for more than 200 years. William Dalrymple, a British Historian and author of the many other books, recently expanded his authorship by writing on Afghan King & deserter Shah Shuja (1785-1842), grandson of Ahmad Shah Abdali. Shuja got a chance to capture the throne when Kabul was burning in sectarian flames during 1803, but he failed to sustain and was defeated by Shah Mahmud, his half-brother in the Battle of Nimla during 1809. From 1809 till 1842, Shuja tried his luck, unconditionally supported the British forces, and pleased the Maharaja of the Punjab, but to no avail, as he failed to reestablished Sadozai pride of Ahmad Shah Abdali. Barakzai, Sadozai & Hazara tribal infighting along with diverse interests of Qandahar, Herat and Siah-posh Kafirs Afghan society ruined from within during last 200 years. Dalrymple ridiculed the Pathan Punjabi rulers by using minor details as usual and gave selected pieces from valuable Archives. His over emphasis on minor social details & court intrigues would have been justified if he had also used this method while talking about British officers.

There is no doubt that the list of archival records he used is extensive and smartly arranged, but he failed to mention some basic shifts in Afghan politics during the first half of the 19^th Century. It was Taimur Shah, the son of Ahmad Shah Abdali who shifted the capital of the empire from Qandahar to Kabul; this shift, lead not only to the gradual fall of the Sadozai, but also strengthened the Qizalbash and Barakzai tribes. Dost Muhammad Khan, son of a Qizalbash lady was the product of that new nexus.

A major part of the book covers the unsuccessful British Campaign of 1839-42 in Afghanistan. As an unofficial diplomat, Dalrymple tries to compare that defeat with the post 9/11 Afghanistan.

‘The parallels between the two invasions I came to realise were not just anecdotal, they were substantive. The same tribal rivalries and the same battles were continuing to be fought out in the same places 170 years later under the guise of new flags, new ideologies and new political perspectives’

By comparing characters and forces involved in both wars we can easily dismiss this novel idea.

	1839	2001
Foreign Forces	British Forces :	Nato Forces (consist of 30 countries)
Ruler of Kabul	Amir Dost Khan	Mulah Umar
Replacement	Shah Shuja	Hamid Karaizai
Strong Neighboring State	The Punjab (neutralized state)	Pakistan  Frontline state)

By reading this table, readers can easily determine the difference by themselves.

On the 7^th of August 1839, British forces annexed Kabul and installed Shuja as the head. From this day till his planned killing by the Barakzais in April 1942, even Dost Muhammad had escaped but Kabul remained more tense and fragile. No one considered regional strategic considerations before launching a war. Even though the supply line of the British forces was from the Punjab it often faced ambushes. There was news that Rawalpindi and Lahore were actively sheltering rebel Barakzais, meaning that the Punjab was not supporting Shuja and British forces at that time.  As par Maharaja’s legacy, Punjab had no interest in regime change politics at Kabul nor Britishers engaged Lhore Darbar properly, primarily due to a divided opinion regarding support of Shuja at London.  If Britishers had clear understanding of regional strategic reservations, they did not launch a war. But a group of security personals like Major Claude Wade was heavily involved in Russo -phobia campaign especially after Waterloo (1815). Even Lord Macaulay in his famous minutes of 1835 mentioned rise of Russia yet in our typical anti-colonial syndrome south Asian historians and intellectuals still fails to analyze his minutes.   Unlike Lawrence like balanced British officers, camp followers of Russo -phobia wanted to capture the Punjab and Afghanistan at any cost. For this they use ethnicity and religion extensively. After the death of Punjabi Maharaja, Ranjit Singh (27 June 1839), they launched the war in haste. They captured Kabul in August 1839. The writer mentioned the policy rift at London yet as usual remains reluctant to analyses it. 

Till 1840, Iran had also joined the Anti-Shuja/Anti-Britain nexus. There were intense rebellions in Herat and Qandhar against Shuja. Finally Shuja was killed in 1842 and in the summer of 1844 Amir Dost Muhammad Khan became the ruler of Kabul again, but this time with the help of the British Punjabi support. He was in British custody but in the post-Shuja scenario he got a chance, after which he stayed at Lahore from where he went Pindi for few months and finally landed at Kabul.

The Book is written in the background of a great game between the Tsarist Russia (Soviet Union) and Great Britain, which according to author started in 1823 when a British officer interpreted a letter from a Russian foreign minister to the Maharaja of the Punjab. The author however, failed to mention Charles Metcalfe who wanted to take the logistic support from Punjab against Kabul in 1809, much earlier, but was smartly denied by the Punjabi Maharaja.  From 1803 till 1880s Britishers wanted to annexed the Punjab and Afghanistan due to historic land trade routes yet after rise of Germany and Tsarist Russia in early 1890s, they  postponed it and to abandoned land trade routes they carved Durand line which virtually baron  road to Europe .

Our region has been the victim of great games for more than two centuries due to the strategic trade links and the book reminds us of it again. Without peace, friendship, modernity & regional trade vision we cannot revive & exploit those trade links nor will anyone rescue us because every State has its own interests and game plans. Keeping in view that NATO forces are to leave in 2014, we need a clear policy which has been discussed and approved by the parliament, for only in a situation where the people and the State act in consensus, no outer force can dictate. That is the lesson and it is a nut shell which needs little care and vision.

Writer is a Lahore based researcher and can be reach at aamirriaz1966@gmail.com 

Book                                                      Return of a King  The battle for Afghanistan

Author                                                  William Dalrymple

Date of publication                               2013

Publisher                                             Bloomsbury, London

Pages                                                    618

Reading price                                     1395

Followers of Zia's language Policy & literature festivals ضیاالحق دے لسانی سجن اتے ادبی کانفرنساں

 

Followers of Zia's language Policy & literature festivals

It was dictator Zia ul Hoq who not only played sectarian card but also divided the most ancient & the biggest Pakistani Mother Tongue i-e Punjabi and introduced two new languages in 1981 census. Interestingly his diehard opponents PPP, Wali Khan, Rasool Bux Palijo, the Left groups (Excluding Major Ishaq)  and NGOs followed that policy since 1980s. Opposition of Punjabi is recorded in new International literary festivals too. Dividing the Punjab & Punjabi is part of a larger post 16 December 1971 project and it suited various conflicting groups/parties due to obvious reasons. 

وسیب تے وسنیک

ضیاالحق دے لسانی سجن اتے ادبی کانفرنساں

عامر ریاض

سندھیاں، پختوناں تے بلوچاں دے ضیا مخالف دھڑے کنج ضیائی لسانی بیانئیے دے چیلے بنے پئی ایہہ کہانی اپنی تھاں ساڈی اج دی تواریخ دا اوہ اونترا پیج ہیگا جس بارے گل کرنی لوڑی ہے پر میں پہلاں گل عالمی ادبی کانفرساں توں چھیڑاں گا۔۔۔ملک پاکستان وچ 2011 دے سال توں عالمی ادبی کانفرنساں دا ''نواں'' رومانس شروع ہویا کہ ادبی کانفرنساں تے تنظیماں تے پہلے وی سن پر ایہہ جو ''نواں'' کم 13 ورہیاں تو شروع ہویا اوس وچ عالمی تے مقامی ایجنڈیاں، چوہدراں تے انگریزیاں دا رعب وادھو سی۔ ایسے ہڑ وچ جداں پاکستان دی سب توں وڈی تے سب توں قدیمی پنجابی زبان نوں اوس دے مقام پاروں تھاں نہ ملی تے نویں ایجنڈے دی گھتیاں آپدے آپ کھلن لگیاں۔ ایس ہڑ نوں ڈکن لئی یار سجناں لیل پور عرف فیصل آباد وچ پنجابی سلیکھ میلے دی نیہاں وی اساریاں تے لنگھے 8 سالاں توں ایہہ پہلا پکا پنجابی ادبی میلہ یاراں بیلیاں تے لیل پور دے مقامی تاجراں دی مدد نال جاری ہے۔سائیوال وچ وی اجہی کوششاں ہوئیاں تے ایس توں بعد کجھ ہور پنجابی میلے وی چند ورہیاں توں شروع ہوئے جے۔عالمی ادبی میلیاں دی ریت وچ ملتان تے فیصل آباد وچ مائنس پنجابی میلے وی شروع ہوئے۔ جے اسی پنجابی دے حوالے نال گل کرئیے تے کراچی، لہور، اسلام آباد وچ ہون والے عالمی ادبی میلیاں وچ ضیائی لسانی پالیسیاں ول الار صاف نظر آندا ہے۔ ویسے تے پنجاب تے پنجابی نوں ٹارگٹ کرن دا کم ''بنگالیاں توں جان چھڈاون'' والے پراجیکٹ دے نال نال ہی کچھ پردھاناں شروع کر دتا سی کہ اوہ ایہہ جاندے سن کہ مشرقی بنگال نکلن بعد پنجابیاں دی گنتری دا تناسب بنگالیاں توں وی ودھ ہوئے گا۔ اخیر انہاں پردھاناں 1951 تے 1961 دی مردم شماریاں ویکھیاں سن کہ 1951 دی مانو گنتری وچ مغربی پاکستان(یعنی موجودہ پاکستان) وچ پنجابی بولن والیاں دی تعداد 63 اعشایہ 3 فیصد لکھی سی جو 1961 دی مردم شماری وچ 66 اعشاریہ 7 فیصدی ہو چکی سی۔

Census 1951

انگریز دی چنڈی بیوروکریسی اینٹی بنگالی مائنڈ سیٹ توں زیادہ ایس گل دی فکراں وچ رہندی سی کہ آبادیاں دے حساباں نال سب توں وڈے صوبے اتے ملک وچ سب توں زیادہ بولی جان والی مادری زبان والیاں نال کنج نمٹیا جائے۔ ایہہ مائنڈ سیٹ مشرقی پاکستان ٹٹن بعد وی جاری رہیا۔ ہن 16 دسمبر 1971 بعد جداں سال 1972 وچ ملک دی تیسری مردم شماری ہوئی تے اوس وچ مادری زبان دا سوال شامل ہی نہ کیتا گیا۔1972 دی مردم شماری والے کجھ افسر تے ہلے زندہ ہون گے کہ انہاں نوں پچھنا چاہیدا ہے کہ 1881 توں ہون والی 8 مردم شماریاں وچ ہر وار مادری زبان دا سوال پچھیا گیا تے 1972 وچ کیہہ ہویا؟ کیوں زبان جیسے مڈھلے سوال نوں مانو گنتری توں باہر رکھیا گیا۔پیپلزپارٹی دے دور وچ جداں بھٹو ہوراں دی سندھ، پنجاب تے مرکز وچ حکومت سی اوس ویلے ملک وچ چلدی نوآبادیاتی لسانی پالیسی نوں بدلن دا پردھان موقع سی، پر نرا سندھ وچ مادری زبان نوں منیا گیا کہ سندھ وچ انگریز دور توں سندھی سکولاں وچ پڑھائی جاندی سی پر ایوبی دور وچ ایس نوں ڈکیا گیا سی،بھٹو دور دے شروع وچ پختون تے بلوچ لیڈر ویسے ہی مغربی پاکستان دے چار ملک بناون دے سفنے وچ ویلہ گنوایا اتے ملک معراج خالد، حنیف رامے پنجاب دے وزیراعلی بنن بعد وی پنجابی دا کم نہ کیتا۔1973 دے آئین وچ قومی زبان دے آرٹیکل 251 وچ ''سی'' نمبر رلایا جس وچ صوبیاں نوں مادری زباناں لاون دی اک ماڑی پر ہشیار شق وی پائی اتے مادری زباناں دے بورڈ وی بنائے، سرکاری پدر تے پنجابی، سندھی، پشتو، بلوچی اتے براہوی نوں منیا گیا مگر انہاں بورڈاں وچ پنجابی نوں توڑن دی گل ہلے شامل نہیں سی۔پنجابی زبان والیاں نوں ایم اے پنجابی لاون نال کراہے پایا گیا جس نال پنجابی دی لہر نوں فیدہ گھٹ تے نقصان زیادہ ملیا۔ پر 1981 دی مانو گنتری وچ ڈکٹیٹر جنرل ضیا نے کھل کے پنجابی توڑن دا اعلان کیتا تے دو نویں زباناں دا ایس مردم شماری وچ وادھا کیتا اتے دوناں دا ٹیچا پنجابی زبان نوں توڑنا سی جس وچ اک سرائیکی سی تے دوجی ہندکو۔چیتے رہے کہ بھارت وچ وی پنجابی توڑن لئی ایہو دو مونہی پالیسی چلی سی جداں پٹیالے دے آل دوال بولی جان والی پنجابی نوں ہریانوی اتے جموں وچ بولی جان والی پنجابی نوں ڈوگری آکھوایا گیا سی۔پاکستان دے انگریزی میڈیم سکولاں وچ تے پنجابی دا اک ہور ٹوٹا کردے ہوئے پوٹھوہاری دی گل ویکئی سالاں توں ہو رہی ہے۔اونج تے پختون بلوچ قوم پرست ڈکٹیٹر ضیا نال 5 جولائی 1977 توں ہی راضی سن، پر جداں ڈکٹیٹر نے 90 دناں وچ الیکشن کروان دا آکھیا تے ایس توں مکرن وچ اوس دی مدد اینٹی سٹیبلشمنٹ ولی خان ہی کیتی سی۔ خان عبدالولی خان ڈکٹیٹر ضیا الحق دی سیاسی مدد کردے ہوئے الیکشن توں پہلاں احتساب دا نعرہ لایا جس بعد الیکشن کئی سال ملتوی ہی رہے۔ویسے جداں میں اپنے یار، پنڈی وچ پنجابی مورچہ دے پردھان اقبال بالی دے گھر یوسف مستی خان داعوامی جمہوری فورم لئی انٹرویو کیتا تے اوس بلوچ قوم پرست رہنما نے وی ضیا الحق نوں بلوچاں لئی نجات دہندہ قرار دتا سی۔

 1980 دے دہاکے وچ پنجاب، پنجابی تے پیپلزپارٹی خلاف پختون، بلوچ تے سندھی قوم پرستاں وچ تال میل دی کہانی اپنی تھاں دلچسپ ہے جس نوں جلد لکھا ں گا کہ ایتھے تے نرا لسانی بیانئیے تے ہی گل کرنی ہے۔ ضیا الحق پنجابی نوں توڑن دی جس پالیسی دی نیہاں 1981 دی مانو گنتری وچ رکھی اوس نوں ضیا مخالف رسول بخش پلیجو، ولی خان اتے لیفٹ دے گروپاں کیوں چکیا؟ایم کیو ایم تے ایس نوں چکنا ہی سی کہ اوہ ضیائی پیداوار وی سی تے تے ایہہ وی جاندی سی کہ 67 فیصدی پنجابیاں نوں مادری زبان مل گئی تے اردو دا کیہہ بن سی۔ بعد وچ این جی اوز وی ایس نوں اپنے ایجنڈیاں وچ شامل کیتا؟ پھیر ریاستی پدر تے یونیورسٹیاں وچ ایس نوں تھاں ملی، اکیڈیمی آف لیٹر ورگے سرکاری اداریاں نوں وی پنجابی توڑ پراجیکٹ تے لایا گیا۔ہن تسی انہاں عالمی میلیاں دے کیتے سیشناں دا ریکارڈ ویکھ لو، اول تے انہاں وچ اردو دی تھاں وی درشنی پہلوان دی ہے پر جتھے پنجابی دی گل کرو اتھے عالمی ادبی کانفرنساں دے پردھان سرائیکی کارڈ وکھاندے جے، کراچی وچ تے پیپلزپارٹی دی سندھ سرکار دی مالی مدد نال ایسی عالمی ادبی کانفرنساں وی ہوئیاں جنہاں وچ ملک دی سب توں قدیمی تے وڈی مادری زبان دا اک سیشن وی نہیں سی پر اوس نوں توڑن والی زباناں دے سیشن سن۔ جداں سیکولر اکھوان والے آپ مذہب/فرقہ کارڈ کھیلن تاں پھیر دھرمی سیاستاں رچاون والیاں نال کیہہ گلہ کہ جداں ضیا مخالفاں وی ضیا لسانی پالیسیاں تے عمل جاری رکھیا ہے تے ضیا حمائیتیاں نال کیہہ گلہ؟ زباناں توڑن نال ادب تے کلچر نوں تقصان ہی پہنچے گا۔پنجابی توڑ پراجیکٹ نوں جداں ادبی حمام دستے وی چلاون گے اتے ملک دی سب توں پرانی اتے وڈی زبان خلاف بیانئیے اگے کرن گے تاں پاکستانی ادب،فوک کلچر تے مادری زباناں بارے انہاں دے تمامتر دعوے آپ گھجل ہو جاندے جے۔باقی گویڑ تسی آپ لاو۔

The article was published in Punjabi Daily Lokai at 11 December 2024

To read Lokai online Click Here

کجھ پرانی لکھتاں دے لنکاں لئی تھلے کلک کرو

علامہ اقبال تے پنجاب

الودگیاں شہر وچ جے یا پالیسیاں وچ؟ چکر نہ دیو

16 December One Date Two Incidents: Are we ready to revisit?

Punjab and Colonialism: Revisit Language Narrative First

 

Punjab and Colonialism: Revisit Language Narrative First

British colonial masters left our lands in 1947, partly due to consistent struggle by various groups and individuals and partly due to shifting of world powers (14 August 1941 Atlantic Charter) but due to various colonial narratives the heat of colonialism still pinching us since 77 years. It is hard to deconstruct impact of colonialism with Oxford knowledge and English language. Without knowing the strengths and weaknesses of Pre-British Punjab & its surroundings it is hard to understand the lands itself. The knowledge about past is in oral knowledge traditions (mostly in Punjabi) and you may also check it in various classical languages like Palli, Sanskrit, Turkish, Persian and Arabic. The other important point is to deconstruct colonial language narrative that divided our languages, scripts and dialects on the basis of religion (Hindi for Hindus, Urdu for Muslims and Punjabi for Sikhs only). As we witnessed a massive transition from Oral to written during colonial times so it pluted, deleted many things. Even we cannot find many books in original form such as Indica and History of Hind and Sind" popularly known as (Chach Nama) many waorks of Punjabi Jogi/Sufi poets are largely missing etc. On top of it Dictionaries of various indigenous languages were written during colonial times and it still carry many weaknesses and biases. If we failed to fix these issues in last 77 years in South Asia, we cannot blame others only. Punjabi written in Gurmukhi during last 77 years is a fine example. The Punjabi written in Gurmukhi after 1947, is totally changed by Hindi cum Sanskrit interventions and that is why two young Punjabis cannot communicate with each other today. In a way, it is continuation of anti people colonial language policy. 

Here is audio, video recordings of a session in a Punjabi Conference held at Lhore from 18 to 20 November 2024. In video you can watch few clips and in audio you can listen the complete discussion of the session Punjab and Colonialism

Lhore Darbar was the last independent Kingdom conquered by the colonial masters at 29th March 1849 and after it colonial masters took various steps to control the region. Using knowledge for colonial and post colonial control was the biggest project and in below you can yourself check it. 

In the 20th November 2024 session , Dr Arooj Ahsan was moderator and other than me, Dr Kanwal Khalid and Dr Zaheer Watto were speakers. 

Click and watch few video clips of the session

Another clip of the discussion

Listen the discussion by clicking here

Further things you may interest in

Some Stray thoughts regarding Mid August 1947 events & unheard story of a Punjab Assembly document ( A radio show)

Our anti-Punjab clamour — 1 —Aamir Riaz Daily Times

Punjab & Iqbal

وسیب تے وسنیک

علامہ اقبال تے پنجاب

عامر ریاض

پنجاب تے پنجابی اوہ دو اکھاں جے جس پاروں اساں پنجابی عوام، پنجاب دے وسنیکاں اتے پنجابی وسیب بارے بھرنویں گل کر سکدے ہاں۔اج جداں ملک پاکستان وچ پنجاب تے پنجابی دواں تے حملے جاری جے اتے پنجابی زبان تے پنجاب دے ٹوٹے کرن دی دو مونہی لہراں ہشیاریاں نال چلائی جا رہیاں جے تے سوچیا کہ علامہ اقبال دے 147ویں جنمی دیہاڑ تے پنجاب اتے پنجابیاں بارے انہاں دی گل چھوئی جائے۔ 

علامہ ہوری 1877 وچ پنجاب دی قدیمی تجارتی لانگے سیالکوٹ جمے سن جس نوں 1850 وچ پنجاب بارے کتاب لکھن والے گنیش داس ہوراں پنجاب دے 365 محالاں (ایسٹیٹ) وچوں آپسی جڑے ہوئے چار تجارتی پردھان محالاں وچوں اک لکھیا ہیگا سی۔ علامہ ہوری 1938 وچ پورے ہو گئے سن کہ 19ویں صدی دے اخیری دہاکے وچ جداں اوہ جوان ہورہے سن تے انگریزاں نوں پنجاب تے قبضہ کیتے 40 سال لنگھ چکے سن اتے ''فارسی مکاو تے اردو ہندی لاو'' پراجیکٹ چل رہیا سی، پنجاب وچ مسلم، ہندو، سکھ پاڑ وی ایس نال جڑیا پراجیکٹ سی جو سیاستاں، تعلیم، عدالتاں ہر تھاں چل رہیا سی۔ جیمز مل دے پوچھل بردار تواریخ نوں ہندو دور، مسلم دور تے سکھ دور وچ ونڈن نال اونترا ہشیار گھما چلا رہے سن۔ 

ایہہ گل وی پکی سی کہ پنجاب اتے اوس توں پراں دی تھاواں وچ مسلم گنتری کئی سو سالاں توں وداھو سی جس دا سانگا ترکماناں تے ایرانیاں نال جڑیا سی۔500 سال پہلاں جداں پنجاب وچ جمے بابا نانک ہوراں ہندو مسلم ایکتا دی گل پنجابی وسیب وچ کیتی سی تے ایس دا ایہو مطلب سی کہ پنجابی مسلماناں دی گنتری 16ویں صدی تک بہوں ودھ چکی سی، بابا نانک ہوراں دی ایس سمجھ نوں انہاں دے دھرمچیاں پر چیتے نہ رکھیا۔

سن 47 وچ پنجاب دی ونڈ توں پہلاں 1941 دی اخیری مانو گنتری (مردم شماریاں) دس رہی ہے کہ پنجاب وچ 57 اعشایہ اک فیصد مسلمان، 22 فیصد ہندو، 11 فیصد سکھ تے باقی شیڈیول کاسٹ(مصلی وغیرہ)، مسیحی تے دوجے 9 اعشایہ 9 فیصد سن۔ جس برٹش پنجاب وچ اقبال ہوری جمے سن اتھے تے پنجابی مسلمان ہور وادھو سن کہ 1877 وچ پشور، ہری پور ہزارہ، ڈی آئی خان، کاغان،سوات ورگیاں پنجابی تھاواں سب برٹش پنجاب وچ ہی سن۔ پھیر جداں 1901 وچ انگریز دی فرنٹئیر فارورڈ پالیسی پاروں افغانستان ملک تے ڈیورینڈ لین بناون بعد فاٹا تے صوبہ سرحد بنایا گیا تاں کئی ساریاں پنجابی تھاواں نوں قبائلی تھاواں نال جوڑ کے صوبہ سرحد بنایا گیا جس نال پنجاب وچ پنجابی مسلماناں دا تناسب گھٹ کے 56 فیصد رہ گیا۔ ایہہ اوہی دور سی جداں برٹش انڈیا وچ ووٹاں تے اسمبلیاں دا سلسلہ وی 20ویں صدی دے پہلے دو دہاکیاں وچ شروع کیتا گیا سی کہ ایس پاروں دھرمی تناسب دی چوکھی اہمیتاں بن رہیاں سن۔نوکریاں، سکول کالج داخلے تے اسمبلیاں دی سیٹاں تیک ایس نوں سامنے رکھدے ہوئے پردھان فیصلے ہون لگے سن۔

انگریزاں بکسری جنگ (1764) وچ ہندوستانی تھاواں تے قبضہ کرن توں پہلاں ہی بنگالی ساحلی شہر کلکتے نوں اپنا مرکز بنایا سی پر اوس دی نظراں کابل توں پراں دریائے آمو (آکسس) تے سن جس لئی اوس نوں پنجاب چاہیدا سی، 19ویں صدی دی برٹش اسمبلی دی کاروائیاں آن لائن موجود جے اوس وچ ایہہ گل تسی آپ پڑھ سکدے ہو۔1803 وچ ایہو سوچ کے انگریزاں دلی تے پکا قبضہ کر لتا سی پر اوس ویلے تیک گجرانوالے دا رنجیت سنگھ لہور دربار دی ناں نال اک آزاد بادشاہت کھڑی کر چکیا سی جس ترکماناں تے انگریزاں دوناں نوں ساڈی تھاواں تے قبضے توں پورے 50 سال ڈکی رکھیا سی۔ پر اقبال ہوراں دے جمن توں 28 سال پہلاں ہی لہور دربار (پنجاب) تے قبضہ ہو چکیا سی، انگریز فارسی مکا چکیا سی، ہندواں لئی ہندی، مسلماناں لئی اردو تے سکھاں لئی گورمکھی لپی وچ پنجابی دے گھمے وی چل رہے سن۔انگریزاں دے بنائے سکولاں وچ سکھاں لئی گورمکھی لپی وچ پنجابی 1947 تیک پڑھائی جاندی رہی کہ ساڈے یار ظفر اقبال مرزا 1943 وچ سنٹر ماڈل سکولے آپ غلطی نال اوس پنجابی کلاس وچ داخلہ لتا سی کہ اوہ قصہ پھیر لکھاں گا۔ 

انگریز سرکار دے ملازم ڈبلیو جی لاٹنر ہوراں پنجاب وچ انگریزاں توں پہلاں پھیلے پنجابی فارسی سلسلے دا بھرنواں ذکر کیتا ہے جس نوں انگریز ہشیاری نال مکایا تے اوس نوں رگیدن لئی فارسی خلاف کئی اکھان وی چلائے تے پنجابی دی شاہ مکھی لپی نوں دیس نکالا دتا جیہڑی پنجابی مسلماناں دے بہوں نیڑے سی۔پنجاب وچ اردو پراجیکٹ ویسے تے 1854 دی ووڈز رپورٹ توں شروع سی پر اردو نوں عدالتی تے دفتری زبان 1865 وچ بنایا گیا تے ایس پراجیکٹ دا خاص نشانہ پنجابی مسلمان سن اتے سکھ مسلم جھیڑے ایس دا   میدان سی۔ایس اوکھے ویلے وچ ہی اقبال ہوری جمے سن۔

 20ویں صدی دے پہلے چار دہاکے ایس گھنجل دار سیاستاں دا اوہ الارچلدا رہیا جس وچ دھرمی گنتری تے تناسب دا لشکارا وادھو سی۔بنگال پریڈنسی دی ونڈ(1905)، اوس خلاف بنگلہ ہندو قوم پرستیاں دی لہر تے ایس وچوں دسمبر 1911 وچ مسلم اکثریتی صوبہ بنگال دا بننا تے کلکتے دی مرکزیت مکاندے ہوئے پنجاب نیڑے دلی وچ برٹش انڈیا دا نواں مرکز بنانا، دریائے آمو ول ودھن دی اوہ سیاستاں سن جس تے اوس ویلے وچ اقبال ہوراں دی پوری نظر سی۔ ایس نوں ڈکن لئی جنج بنگالی ہندواں دھرم تے قوم پرستیاں دا رلواں چورن بنایا اوہ انگریز مخالف لہر نوں وی چمڑ گیا۔ تاں ہی 13 دسمبر 1911 نوں عطیہ فیضی نام لکھے خط وچ علامہ ہوراں ایہہ شعر لکھیا۔۔۔۔ مل گئی بابو کو جوتی۔۔۔اور پگڑی چھن گئی۔

 صوبہ سرحد بنن نال پنجابی ہندو خش سن کہ پنجاب وچ مسلم گنتری گھٹ ہوئی ہے پر 1911 دی مانو گنتری وچ جداں سکھاں وچ دھرمی جاگرتی ودھی تے انہاں اپنے آپ نوں ہندواں دے فرقے دی تھاں وکھرے دھرم دے خانے وچ لکھوایا تے پنجابی ہندواں نوں جھٹکا لگیا۔گنتری تے تناسباں دے ایس گھمن گھیر وچ 1916 دا ہشیار تے مطلبی لکھنو پیکٹ آیا جس بڑی ہشیاریاں نال اک پاسے دھرمی چوناں دا اصول من لتا تے دوجے پاسے اقلیتاں دی آڑاں لیندے ہوئے ویٹج دا ہشیار گھماں بنایا جس نال اک وار پھیر پنجابی تے بنگالی مسلماناں دی گنتری نوں گھٹایا گیا۔ محمد علی جناح، میاں فضل حسین ورگے کئی مسلمان لیڈر چکر وچ آ گئے پر حکیم اجمل خان، میاں شفیع تے علامہ اقبال ورگیاں ایس نوں رگیدیا۔ ہشیار ویٹج فارمولے نال مسلم اقلیتی صوبیاں جنج یوپی وغیرہ دی مسلم اقیلتاں تے پنجاب وچ سکھاں اتے سندھ تے صوبہ سرحد وچ ہندواں نوں فیدے ہو ئے۔پر جیہڑا تقصان پنجابی تے بنگالی مسلماناں نوں ہویا اوس ساڈی اگلے 31 سالہ سیاسی لہر تے بہوں اثر پایا۔پھیر 1919 دی چیمسفرڈ ریفامز راہیں گورنمنٹ آف انڈیا ایکٹ 1919 وچ اوس ہشیار لکھنو پیکٹ نوں شامل کر لتا گیا یعنی انگریز حاکماں تے سٹیبلشمنٹ وی مہر لا دتی کہ پنجاب تے بنگال وچ مسلم اکثریتاں منظور نہیں۔ایہو اوہ ویلہ ہے جس وچ پنجابی مسلمان خلافت تے ہجرت جیسی ہشیار دھرمی گھٹ انگریز مخالف لہراں وچ وی وگ گئے کیونجے انہاں نوں لگدا سی کہ 1901 توں انہاں نال زیادتیاں ہو رہیاں جے تے ہورے بنگالی ایکتا والی دھرمی قوم پرست سیاست نال اوہ ایس نوں ڈک لین گے، اقبال ہوری مگر اینہاں لہراں توں پراں ہی رہے کہ مسلم شناختاں تے زور دین دے باوجود اوہ اجہی لہراں نوں مسلیاں دا حل نہیں سمجھدے سن۔

 1922 تیک چترنجن داس (سی آر داس) جیسے بنگالی لیڈراں نوں وی چیتا ہو گیا کہ لکھنو پیکٹ دے دستخطی ہوکے انہاں پنجابی تے بنگالی مسلماناں نوں اوتاولا کیتا ہے تے انہاں کلکتے دا پہلا مئیر بنن بعد 1924 دے سال بنگالی مسلماناں نوں 50 فیصد سیٹاں دتیاں اتے اپنے دونوں بالکیاں  نیتا جی سبھاش چندر بوس تے حسین شہید سہروردی نوں وی لکھنو معاہدے توں پراں رہن دا سبق دتا۔ کانگرس لکھنو پیکٹ تے پکی رہی تے سی آر داس تے موتی لال کانگرس توڑ کے سواراج پارٹی بنائی تے لکھنو پیکٹ تو منہ موڑ لتا۔اوسے دور وچ لکھنو پیکٹ نال جڑن پاروں مسلم لیگ وی دو ٹوٹے ہوئی تے اقبال ہوراں میاں شفیع نال مل کے وکھری مسلم لیگ بنائی۔ ہلے قائد اعظم لکھنو پیکٹ نال ہی جڑے سن جداں 1926 وچ اقبال ہوری پنجابی شاعر لال دین قیصر دی چلائی 56 فیصدی لہر نال وی جڑے جو پنجابی مسلماناں نوں پنجاب وچ 56 فیصد حق دوان دی گل کر رہی سی۔ ایسے سال علامہ ہوری لہور توں پنجاب اسمبلی دے ممبر بنے تے انہاں دی تقریراں تے بیاناں والی 1944 دی کتاب گواہ ہے کہ انہاں سکھ جھیڑیاں تے لکھنو پیکٹ نال جڑی منفی سیاستاں بارے کھل کے گل چکی۔ سی آر داس بعد میاں فضل حسین تے قائداعظم وی 1920 دے دہاکے دے دوجے ادھ تیک لکھنو پیکٹ توں پراں ہٹے تے انہاں نوں اقبال ہوراں دی گل مننی پئی۔ کانگرس 1928 دی نہرو رپورٹ وچ وی جداں لکھنو پیکٹ توں نہ مڑی تے انہاں وچوں پنجابی مسلماناں دی اک وڈی ٹہانی وکھری ہوئی تے انہاں مجلس احرار بنائی۔ ماسٹر تاج دین انصاری ہوراں ایہہ کہانی لکھی ہے جو نوجوان بھارت سبھا توں احرار وچ رلے سن۔اوسے دور وچ پنجاب اسمبلی دی تقریراں گواہ جے کہ قبال ہوراں سر چھوٹو رام اسمبلی وچ مہاجن تے بنئیے خلاف گلاں کیتیاں، پنجاب دے کانگرسی بنئیے خلاف وی گل نہیں کردے سن۔

جداں دسمبر 1929 وچ اقبال ہوراں آلہ آباد جاکے خطبہ دتا تےاوس وچ مسلم اکثریتی صوبیاں نوں برٹش انڈیا یا برٹش انڈیا توں باہر نیم خودمختاریاں دین دی گل چھوئی کہ ایہہ گل انہاں نہرورپورٹ والیاں اگے وی رکھی سی پر انہاں نوں ایہہ گل نہ سمجھ آنی سی نہ آئی۔ایہہ ویلہ ہے جداں اقبال ہوری صوبائی خود مختاریاں دے حق وچ ہو چکے سن تے ایس دا ثبوت شفیع لیگ بناون توں پہلے انہاں دا استعفی ہے جس وچ انہاں آل انڈیا مسلم لیگ دی قرارداد تے تنقیداں کردے لکھیا کہ ایس وچ مکمل صوبائی خودمختاریاں دی گل نہیں ہے تے میرا استعفی قبولو۔ 1928 دے سال وی سائمن کمیشن رپورٹ دے اوس حصے نوں انہاں چنگا آکھیا سی جس وچ صوبائی خودمختاریاں دی گل سی تے باقی حصے تے تنقید کیتی سی۔ ایہہ سب ریکارڈ دا حصہ ہے تے 1944 والی لطیف شیروانی دی کتاب وچ رلتی وی ہے۔مسلم اکژریتی صوبیاں دی نیم خودمختاری دی گل کردے ہوئے اقبال ہوراں انہاں صوبیاں وچ دھرمی ونڈ یا دھرمی انتقال آبادی دی کوئی گل نہ کیتی سی سگوں پنجاب تے پنجابیاں دی طاقت دی گل کردے ہوئے پنجابیاں دی فوج وچ گنتری دی مثال دتی سی جو اوس ویلے 54 فیصد سی۔ انہاں لکھیا سی کہ جے رائل برٹش آرمی وچ رلے 19 ہزار گورکھیاں نوں نیپالی منیا جائے تے رائل برٹش آرمی وچ پنجابیاں دی گنتری 62 فیصد ہے اتے جے ایس وچ صوبہ سرحد تے بلوچستان دے 6 ہزار شامل کرو تے ایس خطے وچ ساڈی گنتری ہور وادھو جے۔ایس گنتری وچ سکھ تے ہندو پنجابی وی شامل سن

مسلم اکثریتاں توں انکار۔۔۔۔۔۔۔ ۔

 لکھنو پیکٹ توں چلی لڑائی، 1932 دے کمیونل ایوارڈ تیک پورے 16 سال چلی کہ اقبال اپنے الہ آبادی خطبے وچ وی لکھنو پیکٹ نوں اینج دا کھڈا کہیا جو گھاہ نال ڈھکیا سی، ایہہ گھاہ اقلیتاں دی حقاں دا ہشیار ورتارا سی۔ پنجابی تے بنگالی مسلماناں دی سیٹاں 1932 دئ کیمونل ایوارڈ وچ کجھ ودھیاں پر 56 فیصد دی تھاں پھیر وی 49 فیصد ہوئیاں جو 1919 توں 40 فیصد توں وی گھٹ سن۔ اینج ہی کمیونل ایوارڈ بعد بنگالی مسلماناں دا کوٹہ وی 48 فیصد ہو گیا جو 52 فیصد سن۔کالجاں وچ داخلے تے نوکریاں وی ایسے تناسباں نال گھٹ سن۔ ایہہ پنجاب دا پردھان مسلہ سی کیونجے 56 فیصد پنجابی ایس دا شکار سن۔ 1932 دے سال اقبال ایس بارے بہوں لکھیا اتے 1916 توں 1932 وچکار انہاں سکھاں دی ڈیمانڈاں دے حق وچ گل کیتی تے نال نال انہاں نوں کہیا کہ تسی لکھنو پیکٹ دی حمائیت بند کرو، 1932 وچ اقبال ہوراں سرداراجل سنگھ، سردار سر جوگندر سنگھ دے جواب دیندے ہوئے کہیا کہ تسی پنجاب وچ مسلم اکثریتاں دے حق نوں منو تے اسی تہاڈے دھرمی حقاں لئی ہر حد تیک جاواں گے۔ سکھ لیڈراں نال کمیونل ایوارڈ ویلے اقبال دی خط پتراں دا حوالہ وی ایس کتاب وچ موجود ہے۔ 

اینج ہی جداں آل انڈیا مسلم کانفرنس نے کمیونل ایوارڈ توں پہلاں سکھ مسلم مسلے تے شملہ وچ قراردا منظور کیتی تے اقبال انہاں نوں وی اگست 1932 وچ جواب دیندے لکھیا کہ مسلم اکثریت نوں مننا پہلا کم ہوئے گا۔ ایس دوران عبدالمجید سندھی، مونا ابولکلام آزاد تے کئی کانگرس حمائیتی مسلماناں بمبئی تے لکھنو وچ مسلم اکٹھ بلا کے پنجابی تے بنگالی مسلماناں نال ہون والی زیادتیاں نوں بھلدے ہوئے قرارداداں لیاون دی کوششاں کیتیاں پر اقبال ہوراں عبدالمجید سندھی سنے سب نوں ٹیلی گراماں تے پتراں راہیں کہیا کہ پنجابی تے بنگالی مسلماناں نال ہون والے دھرو دا حصہ نہ بنو۔اقبال ہوراں دے نال نال احرار وی تحفظاں دے نال کمیونل ایوارڈ نوں منیا تے مطالبے کیتے کہ ساڈی گنتری دے حساباں نال سانوں کوٹے دیو۔ میاں فضل حسین وی انہاں نال سن کیونجے ایہہ ادھے توں وادھو پنجابیاں دا پردھان مسلہ سی۔ علامہ ہوری مسلم شناختاں دی گل وی کیتی، عالمی مسلم برادری دی گل وی کیتی پر انہاں پان اسلام ازم نوں نہ منیا کہ ایہہ اوہ گل ہے جس دا ذکر پاکستاب بنن بعد اقبال نوں چکن والے نہیں کرنا چاہندے

 سیاسی پان اسلام ازم دا کوئی وجود نہیں۔۔ 

یونیسٹ پارٹی آف پنجاب دے میاں فضل حسین 1933 وچایہہ بیان جاری کیتا کہ سیاسی پان اسلام ازم دا کوئی وجود نہیں۔ ایس بیان دی حمائیت کردے ہوئے علامہ ہوراں دا 19 ستمبر دا بیان کتاب وچ دتا ہے جس وچ اقبال ہوراں لکھیا '' میاں فضل حسین صحیح آکھدا ہے کہ سیاسی پان اسلام ازم دا کوئی وجود نہیں، جے ایہہ ہے وی تے نرا انہاں دے دناغان وچ ہے جنہاں ایہہ اصطلاح گڑھی جے یا ایہہ ترکی والی سلطان عبدالحمید دا سفارتی ہتھیار سی۔پان اسلام ازم دی اصطلاح نوں جمالالدین افغانی نال جوڑیا جاندا ہے پر اوس نے وی دنیا بھر دے مسلماناں دی اک سیاسی ریاست بناون دی کوئی گل نہیں کیتی۔ ایہہ اہم ہے کہ اسلام دے حوالے نال ایہہ اصطلاح عربی، ترکی تے فارسی زباناں وی نہیں ورتی گئی''۔اپنے ایس بیان وچ اقبال ہوراں لکھیا کہ میاں فضل حسین دی انڈین مسلماناں نوں درست نصیحت کیتی ہے کہ اپنے پیراں تے کھلو جاو۔ 

اقبال ہوراں کئی پتراں وچ فلسطینیاں دی حمائیت وی کیتی پر انہاں ہندواں، سکھاں، یہودیاں دے دھرمی حقاں دے خلاف جھنڈا نہیں چکیا۔ سکھاں نال انہاں دا ایہہ مکالمہ کہ تسی پنجاب وچ پنجابی مسلماناں دی اکثریتان نوں منو، اک جمہوری تے پنجابی مطالبہ سی 

شیخا، ساڈھے نال دھرو ہو گیا 

میرے والد شیخ ریاض الدین دا اک قصہ لکھ کے میں ایہہ لکھت پوری کراں گا۔ انہاں مینوں دسیا کہ سن 47 بعد ہورے 1960 دے نیڑے، ماسٹر تارا سنگھ پاکستان آئے تے انہاں میرے دادے شیخ حسام الدین نال ملاقات وی کیتی۔ میرے والد دسیا ''جداں اک سرکاری ہرکارے ساڈے گوالمنڈی والے گھر آ کے تیرے دادے نوں دسیا کہ ماسٹر ہوری ملنا چاہندے جے تے تیرے دادے آکھیا کہ اگے ہی سرکاری ہرکارے میرا بوہا نہیں چھڈ دے ہن اوہ ہور چھاونی پان گے''۔ میرے والد اوس دن دا ذکر وی کیتا جداں ماسٹر ہوری ملن آئے تے کہیا '' ماسٹر تارا سنگھ نال تیرے دادے دی ملاقات کئی سالاں بعد ہو رہی سی، امبرسر وچ تے ملدے ہی سن،جیسے ہی دوناں دا آمنا سامنا ہویا تے ماسٹر تارا سنگھ فی البدیہ آکھیا شیخا، ساڈھے نال دھرو ہو گیا، ایہہ جملہ ماسٹر ہوراں اتھرواں نال بولیا تے تیرے دادے اوس دا ہتھ پھڑ لتا۔ کڈا چر دونویں چپ رہے''۔

 میں سوچدا ہاں جے سکھ پنجابیاں سنے ماسٹر تاراں سنگھ اقبال ہوراں دی گل من لتی ہوندی اتے مسلم وادھو گنتری نوں پنجاب وچ منیا ہوندا تے نہ ہی سکھاں نال دھرو ہوندا نہ ہی پنجاب نال ایہہ واپردی۔

روز وار ''لوکائی'' لئی لکھی لکھت ۔۔ 9 نومبر 2024

Email aamirriaz1966@gmail.com

 

 For reading Daily Lokai, Click here

 

الودگیاں شہر وچ جے یا پالیسیاں وچ؟ چکر نہ دیو

 

وسیب اتے وسنیک

الودگیاں شہر وچ جے یا پالیسیاں وچ؟ چکر نہ دیو

عامر ریاض

30 Oct 2024, Daily Lokai

اکتوبر دی28 توں اگلے سال جنوری دی31 تیک یعنی 95توں زیادہ دناں تک میرے شہر لہور دے سرکاری تے پرائیوٹ سکول  اونتری ”سموگ“ پاروں ہر روز پونے نو وجے کھلن گے۔چھٹی دا ویلہ اوہی رہے گا ایس لئی سب خش وی جے۔ایہہ فیصلہ محکمہ سکول ایجوکیشن پنجاب کیتا جس نوں کجھ سالاں توں ڈونراں دی مداخلت پاروں ”سکولز“ لکھنا شروع کیتا گیا ہے۔ویسے ایہہ ''سکولز'' لکھنا وی الودگی دی ہی اک قسم ہے مگر اجہی مداخلتاں بارے پھیر لکھاں گا۔  پنجاب دے سکول ایجوکیشن محکمے نے ایہہ فیصلہ  ماحولیات یعنی انوائرمنٹ دی وزارت دی  ہدایتاں پاروں کیتا جے۔ٓآون والے ویلے وچ، وفاق تے صوبیاں وچ ایہو وزارت پردھان ہوئے گی کیونجے موسمیاتی وٹاندرے یعنی کلائمٹ چینج لئی ہر کوئی لمے ڈالر، پاونڈ دے رہیا جے۔ات گردیاں  دی مخالفتاں وانگ اسی موسمیاتی وٹاندرے نوں وی  پردھان عوامی مسلے سمجھدے ہاں پر سانوں ایہہ وی چیتا ہے کہ جے پالیسیاں نرا ڈالر، پاونڈ لین لئی بنن تے انہاں وچ خیر نہیں پیندی۔ پر گل تے سموگ دی چھوئی سی جس پاروں سکولاں دے بالاں دے کئی گھنٹے گھجل ہون گے۔سوال تے ایہہ ہیگا کہ ایہہ اونتری سموگ کدوں آ ٓئی؟ کتھوں آئی؟ ایس دا کارن کیہہ ہیگا؟

لہور دا جم پل ہون پاروں ایہہ تے سانوں پتہ ہیگا کہ ستر تے 1980 دے دہاکیاں وچ سموگ نہیں ہوندی سی۔گوالمنڈی توں ایمریس روڈ تے ڈان باسکو سکول جاندے ہوئے یا  منٹو پارک دے سوئمنگ پول یا لارنس گارڈن جاندے ہوئے سن  چوہتر توں چھیاسی تیک ایہہ بماری کدی نہ ویکھی۔1990 دے دہاکے دے اخیری سالاں توں ایہہ گلاں سنیاں تے نویں صدی دے دوجے دہاکے وچ کم چوڑ ہویا۔بسنت وانگ ایس مسلہ تے وی  پرائیوٹ میڈیا مسلسل کھجاں مار رہیا ہے تے سارا الزام  لوکائی یا عوام تے دیندے ہوئے رانجھا راضی کر رہیا ہے۔ فصلاں دی آلتو فالتو جھاڑ نوں اگ لاون دا کم تے پہلے وی ہوندا سی پر میڈیا لوکاں دے نال نال سارا الزام اگ لاون تے لاندا ہے۔کیوں؟  کیہہ کجھ لکاون دا مسلہ ہے؟کس نوں بچاون دا آہر جے؟  نکمی یونیورسٹیاں، دو نمبر پی ایچ ڈیاں تے کوڑ کھوجی (تحقیقی) اداریاں پاروں ساڈے کول  اپنی تھاواں دی ماحولاں بارے کوئی پکی ریسرچ تے اکا ہی نہیں، باہرلیاں دی کھوجی لکھتاں ڈونراں راہیں اپڑدیاں جے تے اسی ہلا ہلا کر کے شروع ہو جاندے ہاں۔کجھ ایس وچوں مال کماندے جے تے کجھ ایس نوں ”مغرب کی سازش“  آکھدے ہوئے مال کماندے جے۔اسمبلیاں نوں اسی چلن نہیں دینا،سیاسی پارٹیاں دی توڑ بھن پردھان مشغلہ جے تے پھیر ایس بارے کون گویڑ لائے؟مساں مساں کردے ہوئے 18ویں ترمیم 2010وچ ہوئی سی، صوبیاں تے مرکز وچ پارلیمانی کمیٹیاں دا کم چلن لگا سی پر پردھاناں اینج دا ”ہیرا“2011 وچ  ٹاکی مار کے اگے کیتا جو اج تیک اسمبلیاں تے سیاستاں دی بے توقیریاں دا لشکارا جے۔

لہور چغتیاں (جنہاں نو انگریزاں مغل کہیا) دے ویلے توں باغاں دا شہر مشہور سی تے راوی ایس دا راکھا سی۔رنجیت سنگھ دے زمانے(1799 توں 1849) تیک قدرت نال کھلواڑ دی کوششاں گھٹ سن کہ اگلے98 سال وچ سن1947 تیک ریلوے تے نہراں دے بندوبست کردے اتے بیراج بنادے ہوئے بہوں اکھاڑ پچھاڑ ہوئی، کئی باغ اجاڑے،رکھ کٹے،پہاڑ مکائے،دریاواں دے پانی نہراں وچ وگاون نال آبی تجارتاں گھٹ ہوئیاں اتے آبی حیات تے وی ڈونگی سٹ وجی، کئی نویں بماریاں وی وڑ آئیاں کہ لہور وچ  پہلا موسمیاتی ٹاور تاں ہی لایا گیا سی۔جس بلائنڈ ڈولفن دا ذکر اج این جی او والے کردے جی اوس دا کھرا وی دریائے سندھ دے قدرتی بہاو نوں بار بار بند کرن ول نکلدا جے۔پر حاکم انگریزاں دسیا کہ ایہہ تے ”ترقی“ ہے، کاٹھے انگریزاں ایس ترقی دا پہاڑا رٹ لتا، کئی تے اج وی نہیں بھلے۔۔جنہاں اوسے دور وچ لندن، پیرس وچ  ہینگنگ بریج(کھلن والے پل) بنائے تے آپدی  آبی تجارتاں نوں جاری رکھیا انہاں ساڈی تھاواں تے پکے پل بنائے، ساڈی اکلی پردھان  دریاواں نال جڑی ڈونگے پانیاں والی بندرگاہ ”لہوری بندر یا لہور داہڑو“ نوں بند کیتا، کراچی شہر بنایا تے  بندر گاہ ڈونگے پانی توں پراں بنائی جس بعد دلدلی تھاواں کچ ول بنیاں جنہاں نوں اج مینگروز کہندے جے۔خیر اوہ تے 77 سال پہلاں چلے گئے پر”ترقی“ دا پہاڑا رٹا گئے سن۔شہر لہور ایس ”ترقی“ دا پہلا شکار ڈکٹیٹر ایوب دے زمانے وچ بنیا جداں امریکہ دے تھاپڑے، ورلڈ بینک دی ہشیار فنڈنگ اتے برطانیہ دے ٹھیکے داراں رل مل گھٹیا ”سندھ طاس معاہدہ “ کروایا۔مسعود کھدر پوش اوہ پنجابی دانشور سی جس سرکاری نوکر ہوندے ہوئے ڈکٹیٹر نوں مت دتی  پر اوہ تے امریکہ، برطانیہ، ورلڈ بینک تے انڈیا نوں خش کردے ہوئے اپنا اقتدار پکا کرنا چاہدا سی۔پنجاب دے پردھان دریاواں ستلج تے راوی دا قتل ہویا کہ لہور شہر دا راکھا قربان کر دتا گیا۔اج وی ساڈے کاٹھے انگریز سیاسی لیڈر اتے سول ملٹری بیوروکریٹ سانوں ”ایوبی ترقی“ دا درس دیندے جے، انگریز ریلوے تے نہراں دا حوالے دیندے سن تے ایوبی  مداری ڈیماں دا، پر ایہہ نہ دسیا کہ تربیلا، منگلہ  بناون لئی  اساں کیہ کجھ اجاڑیاں، قدرت نال کھلواڑ کیتا جیہڑا بچایا جا سکدا سی۔ایہو اوہ ویلہ ہے جداں  لہور شہر وچ وگدے بارشی نالے بند کرواندے ہوئے ہاوسنگ سکیماں دا ہڑ شروع کیتا گیا۔چینیاں دے پراجیکٹاں نوں گھجل کرن لئی لنگے دس سالاں وچ ”لہور بچاو“ تے ”راوی بچاو“ والے ہشیار کھڈاری وی ایہہ گلاں نہ کیتیاں تے اج  شملہ پہاڑی لاگے امریکی قونصلیٹ تے لگے ائیر کوالٹی ٹاور نال سانوں نویں مت دے رہے جے۔میڈیا واجا وجا رہیا ہے کہ ہوورے جو فضائی گند کراچی لہور وچ ہے اوس دے ذمہ وار ایتھے دے وسنیک جے۔ ہرے بھرے شہر نوں کنکریٹ دے جنگل وچ بدلن والیاں دی گل تاں نہیں کردے کیونجے اشتہاری مسلہ ہیگا۔ اینج لگدا ہے کہ ایہہ سموگ  نرا فصلاں دے آلتو فالتو جھاڑ نوں اگ لاون پاروں جمیا جے۔ ہاوسنگ سکیماں دا بھنڈار، پبلک ٹرانسپورٹ دے گھاٹے، پلاٹ مافیا دی ماردھاڑ، موٹر سائیکلاں تے گڈیاں دا سمندر جس وچ شوکت عزیز بینکاں راہیں اضافے کیتے، ایہہ سب بارے کیوں سوال نہیں چکدا ساڈا پردھان میڈیا؟ جے اج اورنج ٹرین تے میٹرو وی نہ ہوئے تے ایس شہر لہور وچ کیہڑی پبلک ٹرانسپورٹ ہے؟  سونے تے سہاگہ تے ایہہ ہے کہ اج وی ساڈے ملک وچ امریکی صدر ٹرمپ وانگ موسمیاتی وٹاندرے توں انکاری لوک وی جے۔ کجھ ایسے وی جے جو ہمش وانگ سموگ دا الزام وی بھارت تے لاندے ہوئے نکمی پالیسیاں بناون والیاں نوں بچانا چاہندے جے۔

میڈیا ایہہ خبراں لاندا ہے کہ کیہڑا شہر سب توں الودہ جے؟  پئی الودگیاں کراچی وچ ہون، لہور وچ یا پشور ایہہ تے مسلہ نہیں سگوں مسلہ تے  پالیسیاں جے، مسلہ تے لوک یا عوام نہیں سگوں  نکمے کھوجی ادارے جے۔ ماحولیات نوں لانبے رکھدے ہوئے کیتی ترقی ہے، مسلہ تے ”ترقی دا اوہ کوڑ پہاڑا“ ہے جس وچ انسانی  تے آبی حیات مائنس جے۔مسلہ پبلک ٹرانسپورٹ دا گھاٹا جے، ڈیڑھ دو کروڑ دے شہر وچ تے دس میٹرو تے پنج اورنج ٹریناں تے چلنیاں چاہیدی جے۔گڈیاں گھٹ ہون، موٹر سائیکلاں، چن چی، لوڈر، ایس سب دے نال نال مسلہ موسمیاتی وٹاندرے تے نظر رکھے بغیر بنائی ہاوسنگ سکیماں جے۔شکر ہے لہور بارے2050 والا پلان  رک گیا ورنہ گرین بیلٹ تے ہور مک جانی سی۔اج تے موسمیاتی وٹاندرے دی وزارت اتے پارلیمانی کمٹیاں نوں پردھان کرن دی لوڑ ہے کہ اوہ  دسن کہ سموگ  توں کنج جان چھٹے گی۔ ایس دی ڈیڈ لائن بنانی لوڑی دا ہے،ائیر کوالٹی دا ٓزاد بندوبست کون بنائے گا؟  میڈیا شہراں دی الودگیاں دی تھاں ذہناں وچ پھسے گند والی الودگیاں  بارے دسے، سکول بند کرن نال مسلہ حل تے نہیں ہوئے گا،موسمیاتی وٹاندرے دے حوالے نال  پورے ملک دی فرانزک رپورٹ سامنے ہونا لوڑی دا ہے۔سموگ دے مسلہ نال وی اوہی حال نہ کرو جنج سب رل مل بسنت دے مسلے نوں ہمش لئی چوڑ کر دتا ہے۔

روز وار لوکائی۔۔۔30 اکتوبر2024

اخبار لوکائی پڑھن لئی ایس تے کلک کرو