Language, Education & Mother Tongues What Went Wrong (Pat 2)

 

Language, Education & Mother Tongues

What Went Wrong (Pat 2)

Playing with languages, scripts and dialects proved fatal like playing with religion and sectarianism in the subcontinent yet thanks to anti-people colonial statecraft, we did not unlearn it after 1947. It damaged the federation and inclusivity and it is still part of the problem not only in Pakistan but also in India as well as Bangladesh. 

Even during the British Indian era colonial masters used Arabic and Brahmi scripts for the native languages of Sindh and Bengal at the official level, while prohibiting Sindhi from being written in the Brahmi script and Bengali in the Persian script.

Similarly, in British Punjab, when Urdu was made the official and judicial language in the 1860s, Punjabi was introduced in schools in the Gurmukhi script. The aim was to portray Punjabi as merely the language of Sikhs, thereby promoting the Sikh‑Muslim conflict. You can understand that even wherever mother tongues were imposed, religious divisions were also amplified.

Because Pakistan and India either follow colonial policies or make laws by looking at each other, it is also necessary to see what was done in the first four to five years after August 1947 regarding the languages in India.

Congress, in 1920, bringing provincial nationalists together through a resolution to redraw provincial boundaries on linguistic lines. After that, in the Nehru Report, they called the division of Urdu and Hindi a British conspiracy and advocated for a common language under the name “Hindustani”. But after 1947, Congress made a U‑turn from both of its policies.

Maker of the Indian Constitution, Ambedkar, gave a lengthy speech in Parliament Infront of Nehru and rejected linguistic provinces(states), supporting administrative provinces instead. At the same time, Hindi was declared the national language in place of Hindustani, which they had earlier called a colonial conspiracy. Interestingly, under Nehru, they themselves start promoting the colonial conspiracy. The also declared Hindi as sole provincial language of UP too. It was said that at that time, throughout India, Gurmukhi‑marked Punjabi along with 25 other mother tongues would be used as the medium of instruction at the primary level. Additionally, English would remain the language of official, judicial and higher education. However, from the first grade, Hindi would be compulsory in every province.

The problem became more acute when this three‑tier policy reached the provinces. In Madras, from 1938 to 1940, a successful campaign was launched against the Congress decision to make Hindi compulsory, and they finally reversed the decision on 21 February 1940. Congress was particularly angry with Tamils.

Now after the formation of India, the Madrasi Tamils opened again, but the clever Congress created a conflict between Malayalam and Tamil there. It appears that Congress had devised this scheme after the 1940 defeat. This marked the beginning of a clever policy of playing with mother tongues and dialects and creating new languages.

Extracts from the speech of Fazulr Rahman (A Bangaali and first Interior Minister,education was a department under Interior Ministry). Speech was delivered in the First Education Conference Nov 1947

I commend the Russian example to you because it shows how diversity has been encouraged without endangering the fundamental unity of common culture which has been ensured by the making of Russian as the first compulsory foreign language in all non-Russian schools. 

We in Pakistan must provide the maximum scope for growth to our provincial languages not merely as media of instruction but also as instruments for the dissemination of the culture they embody without at the same time sacrificing the unity of our common culture.

From the Report of the Conference 

·         The D.P.I. East Bengal however, felt that Urdu should not be the compulsory second language and should be one of the options

Other members of the Committee, however, felt that the question of medium of instruction should be left to each Province to decide according to its requirements but that Urdu should be the second compulsory language in schools. 

1951 Report of 2nd Education Conference (Extracts)

·   While the mother-tongue has been made the medium of instruction in all primary schools, Urdu remains the medium of instruction in secondary schools in the Punjab, Baluchistan, the N.W.F.P. and Bahawalpur. In the case of Sindh and East Bengal, while the regional language constitutes the medium of instruction, Urdu has been made a compulsory subject.

·        It will be appreciated that the entire burden of educational development cannot be borne solely by the Central, Provincial and State Governments and that it is essential that private effort should be mobilized and encouraged to come forward and participate in what is fundamentally a national task.

The article is published in Punjabi Daily Lokaai 12 December, 2025

وسیب تے وسنیک

لسانی پالیسیاں، تعلیم اتے مادری زباناں۔ دوجی لڑی

عامرریاض

 

تساں پہلی لڑی وچ پاکستان بنن توں پہلا ں زباناں بارے بیانئیے توں ملک بنن دے بارہ سال تیک پڑھیا جدوں ملک وچ پہلا ڈکٹیٹر آیا سی۔ایہہ حقیقت ہے کہ پہلی تے دوجی تعلیمی کانفرنس وچ مادری زباناں دی گل ہوئی سی، ملٹی کلچرل ازم  بارے تے پہلی تعلیمی کانفرنس وچ ہی وزیر داخلہ و تعلیم  بنگالی رہنما فضل الرحمن ہوراں سویت یونین دی مثال دیندے ہوئے اپنی کلیدی تقریروچ کہیا سی کہ اسی لسانی رنگارنگی نوں یاد رکھنا چاہندے ہاں۔اوہناں تے ایہہ وی کہیا سی کہ اسی صوبائی زباناں نوں نہ صرف ذریعہ تعلیم بنانا چاہند ے ہاں سگوں جو سانجھا پاکستانی کلچر بنانا ہے اوس وچ ایہہ وکھو وکھ کلچر اپنا حصہ پاون گے۔پہلی تعلیمی کانفرنس وچ ہی زبان بارے بنائی کمیٹی وچ زیادہ ممبراں ایہہ ہشیار تجویز دتی کہ ذریعہ تعلیم والی گل نوں صوبیاں تے چھڈ دتا جائے۔مگر اردو  صوبائی زبان دے نال نال دوسری لازمی زبان وانگ پڑھائی جائے۔کانفرنس وچ رلتی بنگال دے ڈائریکٹر آف انسٹرکشن یعنی ڈی پی آئی اختلافی نوٹ وچ کہیا کہ اْردو نوں دوسری لازمی زبان نہ بناو سگوں دوسری لازمی زبان لئی کئی زباناں دی آبشن ہونی چاہیدی ہے جس وچ اک اْردو وی ہوئے۔ اْردو نوں لازمی زبان قرار دیندے ہوئے کانفرنس ایہہ کہیا کہ سکول وچ ذریعہ تعلیم  بارے فیصلہ صوبہ تے ریاست والے آپ کرن۔زیادہ تر لوک ایہہ منیدے سن کہ پرائمری کلاس وچ ذریعہ تعلیم مادری زباناں وچ ہونا لوڑی دا ہے مگر بیوروکریٹک دانش پاروں ایس توں بچن لئی صوبیاں تے گل سٹ دتی۔کیونجے پہلی تعلیمی کانفرنس قرارداد مقاصد توں پہلے ہوئی سی ایس لئی ایس وچ رنگارنگی تے مادری زباناں تے گل زیادہ ہوئی۔ مگر دوجی تعلیمی کانفرنس وچ وی ایہہ گل من لتی گئی کہ پرائمری دی پدھر تے سب سکولاں وچ ذریعہ تعلیم مادری زباناں ہوون  تے اردو لازمی زبان بنے۔مگر صوبہ سرحد، پنجاب، بہاولپور ریاست، بلوچستان وچ سیکنڈری پدھر توں اردو ذریعہ تعلیم ہو سی۔جدوں کہ سندھ تے بنگال وچ دسویں تیک سندھی تے بنگالی ذریعہ تعلیم ہوئے مگر اْردو لازمی زبان د ے پڑھائی جائے۔ایس بارے اخیرلا فیصلہ ایڈوائزری بورڈ آف ایجوکیشن ہی کرے۔ پہلی لڑی وچ میں دس چکیا ہاں کہ اْردو نوں واحد قومی زبان قرار دین دی سرکاری پدھر تے پہلی سفارش ایس ہی کانفرنس کیتی سی۔تسی آپ سمجھ سکدے ہو کہ ایس پالیسی وچ کھلے تضاد سن۔سندھ، بنگال لئی ہور پالیسی سی تے سرحد، بلوچستان، پنجاب لئی ہور پالیسی سی۔ایس پالیسی تے نوآبادیاتی اثر سی کہ برٹش انڈین دور وچ وی انگریزاں سندھ تے بنگال لئی عربی تے براہمی لپیاں وچ اوہناں دی مادری زباناں سرکاری پدھر تے چلائیاں سن اتے براہمی سکرپٹ وچ سندھی تے فارسی لپی وچ بنگالی لکھن نوں ڈکیا سی۔اینج ہی برٹش پنجاب وچ جدوں اٹھارہ سو پینٹھ دے سال اْردو نوں دفتری تے عدالتی زبان بنایا تے سکولاں وچ گرمکھی وچ پنجابی لائی گئی۔جس دا ٹیچا ایہہ سی کہ پنجابی نری سکھاں دی زبان ہے کہ اینج سکھ مسلم پاڑ ول گل ٹوری گئی سی۔تسی سمجھ سکدے ہو کہ جتھے مادری زبان لائیاں وی اوتھے وی دھرمی ونڈ نوں ودھایا سی۔کیونجے پاکستان تے انڈیا والے یا تے کالونیل پالیسیاں چلاندے ہن یا فیر اک دوجے نوں ویکھ کے قنون بناندے نیں ایس لئی ایہہ وی ویکھنا لوڑی دا ہے کہ پہلے چار،پنج ورہیاں وچ  پاکستان نال اگست 47وچ جمے انڈیا زباناں بارے کیہہ کیتا۔ کانگرس دا مرنا ایہہ وی سی کہ اوہناں 1920وچ زباناں دے حوالے نال صوبیاں دی سرحداں بدلن بارے اک قرارداد راہیں صوبائی قوم پرستاں نوں نال رلایا سی۔اوس بعد اوہناں نہرو رپورٹ وچ اْردو تے ہندی دی ونڈ نوں انگریز سازش کہندے ہوئے ہندوستانی دے ناں توں سانجھی زبان دے حق وچ گل کیتی سی۔مگر سن47بعدوں کانگرسیاں اپنی دوواں پالیسیاں توں یو ٹرن لے لتا۔انڈین آئین دے پردھان امبیدکر ہوراں پارلیمنٹ وچ نہرو ہوراں دے سامنے اک لمیری تقریر کیتی تے لسانی صوبیاں نوں مسترد کردتا تے ایڈمنسٹریٹو صوبیاں دی حمائیتاں کیتیاں۔نال و نال ہندوستانی دی تھاں ہندی نوں قومی زبان کہیا گیا کہ جس نوں اوہ کجھ سال پہلے تیک کالونیل سازش کہندے سن۔ایہہ کہیا کہ ایس ویلے پورے انڈیا و چ گرمکھی مارکہ پنجابی سنے 26اینج دیاں مادری زباناں ہن جینہاں نوں پرائمری دی پدھر تے ذریعہ تعلیم بنایا جائے گا۔نال ہی ایہہ کہیا کہ دفتری،عدالتی تے اعلی تعلیم دی زبان انگریزی ہی ہوئے گی۔مگر پہلی جماعت توں ہر صوبہ وچ ہندی لازمی پڑھائی جائے گی۔مسلہ اوس ویلے ہور چوڑ ہویا جدوں ایہہ تریہہ مونہی پالیسی صوبیاں وچ اپڑی۔مدراس1938توں 1940تیک ہندی نوں لازمی قرار دین دے کانگرسی فیصلے خلاف کامیاب مہم چلا چکیا سی تے اوہناں اخیر21فروری1940وچ ہندی لازمی پڑھاون والا فیصلہ بدلوایا سی۔کانگرس نوں اوہناں تے خاص غصہ سی۔ہن انڈیا بنن بعد فیر مدراسی تامل کھلو گئے مگر ہشیار کانگرس اوتھے ملیالم تے تامل جھیڑا کھڑا کردتا۔اینج جاپدا ہے کہ کانگرس ایہہ چال1940والی شکست بعد ہی سوچ رکھی سی۔ایہہ مادری زباناں تے لہجیااں نال کھیڈن اتے نویں زباناں کھڑی کرن دی ہشیار پالیسی دی شروعات سی۔دوجے پاسے پنجاب نوں نویں بنائے انڈین آئین وچ  ترے حصیاں وچ ونڈدے ہوئے ہماچل نوں مرکز ہیٹھ کردتا، پٹیالہ وغیرہ نوں پیپسو نامی صوبے وچ واڑ دتا تے مشرقی پنجاب بارے کہیا کہ اوتھے دو زباناں ہندی تے پنجابی بولی جاندیاں ہن ایس لئی ایتھے دو صوبائی زباناں نوں مادری زباناں کہیا جائے گااینج ہی پنجابی بولن والے جموں دے ہندوواں نوں کہیا گیا کہ تسی وی اپنی مادری زبان پنجابی دی تھاں ہندی لکھواو۔بعد وچ ایہناں نوں ہریانوی تے ڈوگری ول لیجایا گیا تانجے اوہ پنجابی توں پراں رہن۔تیجے پاسے یوپی وچ اْردو دی تھاں نری ہندی نوں اکلی صوبائی زبان کہیا گیا۔اینج ایس پالیسی تے وی کالونیل پرچھاواں وادھو سی۔دوواں ملکاں وچ ملٹی کلچرل ازم دی پالیسی نہ ہوون پاروں زباناں بارے پالیسیاں سیاستاں دا شکار ہوئیاں۔

پاکستان دی پہلی دوواں تعلیمی کانفرنساں وچ جس گل تے زیادہ زور دتا گیا اوہ ایہہ سی کہ تعلیم خدمت ہے، کارویہار یعنی بزنس نہیں۔ مگر مبہم لسانی پالیسی ہوون پاروں ملک دے عارضی دارالحکومت کراچی وچ ہی لسانی پالیسی پاروں گل نجی تعلیمی اداریاں ول ٹوری گئی۔ کیونجے سندھ وچ ذریعہ تعلیم سندھی زبان ہی سی ایس لئی کراچی تے حیدرآباد وچ نویں آون والے اْردو بولن والیاں نوں کہیا گیا کہ تسی اپنے بچیاں نوں سندھی توں بچاون لئی نجی سکول کھلو۔ بعد وچ نجی کالج وی کھلوائے گئے۔ ایہناں نجی سکولاں وچ ذریعہ تعلیم سندھی رکھنا لازمی نہیں سی۔ ایہہ اوہی ویلہ سی جدوں امریکہ ولوں پھیلائی کورین جنگ(1950توں 1953) وچ کپاہ تے پٹ سن پاروں پاکستان نوں ملیا پیسہ کراچی ہی لگ رہیا سی مگر لیاقت تے ناظم لدین سرکار کراچی وچ سکول،کالج نہ کھولے۔1953وچ اک نجی سکولاں دی فیساں خلاف لہر دی آڑاں لیندے ہوئے سرکار نے نجی سکولاں دی 50فیصدی فیساں آپ دین دا فیصلہ کردے ہوئے تعلیم نوں خدمت دی تھاں کارویہار منن دا ٹھپہ لا دتا۔ کیونجے ایس مگر لسانی جھیڑے ہی سن ایس لئی ایہہ لکھنا لوڑی دا سی۔

 شریف کمیشن دی گل کرن توں پہلاں ایہہ ساری گل تاں کیتی ہے کیونجے تہانوں اندازہ ہو جائے کہ آزادیاں بعد ساڈے تعلیمی ناخدا اتے پالیسیاں بناون والے کیہہ سوچدے سن، اوہناں دا تعلیم، مادری زباناں بارے کیہہ خیال سی تے اوہ کیہڑیاں سیاسی ترجیحاں سن جس پاروں تعلیم بارے فیصلے علم دی تھااں ہور بنیاداں تے ہوندے رہے۔ چلدا

جس ایس بارے کجھ پچھنا دسنا ہوئے اوہ ایس ای میل تے رابطہ کر سکدا ہے۔aamirriaz1966@gmail,com

Read the Part one by Clicking at the link below

https://punjabpunch.blogspot.com/2025/12/language-policies-education-mother.html

Language policies, Education & Mother Tongues (Part1)

 

Language policies, Education & Mother Tongues (Part1)

The issue of language in Pakistan has been approached with a centralized mindset, neglecting the importance of Pakistani Mother languages and multiculturalism. This is a legacy of colonial rule, where education and information were controlled by the central government, suppressing indigenous languages and cultures. The mindset persisted even after independence, with the ruling elite viewing themselves as superior and the masses as subjects rather than citizens. They adopted Westernized environments, promoting English as a symbol of status, and neglecting culture as well as languages of the Land.

On top of it, the resistance movement against British rule also failed to challenge these colonial ideas, perpetuating the centralized approach to politics, education and culture. This has led to a fragmented education system, lacking academic freedom and diversity.

The state's policies have contributed to this situation, prioritizing a centralized approach over mother languages and cultures. The promotion of English has become a symbol of status, rather than empowering indigenous languages.

Let US talk, What Went Wrong regarding Language Policy, the way forward is multiculturalism and respect for diversity 

The article is the first part and it is published today in the Punjabi Newspaper LOKAAI, LHORE 02 Dec 2025

وسیب تے وسنیک

لسانی پالیسیاں، تعلیم اتے مادری زباناں۔ پہلی لڑی

عامرریاض

 

ملک پاکستان وچ پہلے دن توں زباناں د ے مسئلہ نوں تعلیم اتے ملٹی کلچرل ازم(سب رہتلاں دے احتراماں) دی نظر توں نہ ویکھن پاروں ملن ورتن اتے رنگارنگی دی تھاں پاڑاں ول دھکیلیا گیا ہے۔ایس دی اک وڈی وجہ تے مرکزیت پسندیاں ول اْلار سی جو سانوںنوآبادیاتی آقاواں ہی سکھایا سی۔انگریزاں دے دور وچ تعلیم تے انفارمیشن وزارت داخلہ ہیٹھ ہی سن کہ ایس توں تساں ایجوکیشن تے انفامیشن بارے انگریزاں دی پالیسیاں نوں سمجھ سکدے ہو جس وچ نہ تے اکیڈمک فریڈم یعنی استاداں تے پڑھیاراں دی آزادیاں سی نہ ہی رنگارنگی نوں  تھاپڑادتا جاندا سی۔ایہو اوہ مڈھ ہے جس پاروں ساڈا  سرکاری تے نجی تعلیمی بندوبست چوں چوں دا مربع بنیا ہویا ہے۔ سوال تے ایہہ ہے کہ آزادیاں بعد وی ایہہ مائنڈ سیٹ کیوں جاری رہیا؟مرکزیت پسندیاں نال جڑے ایس مائنڈ سیٹ دے جاری رہن دی ریاستی پالیسیاں توں ا ڈ اک ہور پردھان وجہ ایہہ وی سی کہ ساڈے انگریز مخالف مزاحمتی بیانیہ وچ وی تعلیم تے  ملٹی کلچرل ازمبارے کالونیل ریاست والے خیالاں دا ہی راج سی۔ تیسری پردھان وجہ ایہہ سی کہ آزادیاں بعدوی اشرافیہ،خود نوں حاکم سمجھدی سی تے لوکائی نوں سٹیزن(واسی،وسنیک)دی تھاں سبجیکٹ(رعیت،رعایا) ہی رکھنا چاہندی سی۔اوہ اپنے لئی تے ویسٹرن(مغربی) ماحول رکھدی سی تے ایسے لئی اوہناں انگریزی نوں جن چھپاپاسی۔پاکستان،انڈیا، بنگلہ دیش تے افغانستان، سب دی سول ملٹری بیوروکریسیاں ہی نہیں سگوں مذہبی رہنماواں توں ترقی پسنداں تیک اتے وفاقی حکومتاں توں صوبائی سرکاراں تیک تسی ساریاں دی دستاویزاں پڑھ لوو، تہانوں پتہ چلے گا کہ سب ایسے مائنڈ سیٹ دا شکار رہے۔ علامہ اقبال اکتوبر1933وچ جدوں سید سلیمان ندوی تے راس مسعود(پوتا سرسید احمد خاں) نال افغان بادشاہ نادر شاہ(پیوظاہر شاہ) دی دعوت تے افغانستان دے سرکاری دورے تے گئے تے بقول سلیمان ندوی، علامہ ہوری سرکاری محل وچ ویسٹرن طرز زندگی، چھری کانٹے،ٹیبل، بیرے ویکھ کے حیران رہ گئے۔بس بیریاں دی ٹوپی ہی افغانی سی باقی سب یورپی ماحول سی۔افغان معاشرے تے لوکائی نوں اسلامی تے قبیلیاں والی جکڑ بندیاں وچ پھسا کے خودیورپی بننا اوہی اشرافی ریت سی جو اسی اپنی تھاواں وچ وی ویکھدے ہاں۔ گل کیونجے تعلیم  تے زباناں دی کرنی ہے تاں مارے ایہناں گلاں نوں چیتے رکھدے ہووئے زباناں حوالے نال گل کھولاں گا۔

میں جدوں 2007وچ تعلیمی پالیسی1998-2010دے مڑ جھات پاون والے قومی کمیشن نال کم کیتا تے میں 1854دے وڈز ڈسپیچ،1917دے سیڈلر کمیشن،1930دی تعلیمی کانفرنس بنگال تے1946دے پوسٹ وارپلان دے تعلیمی حصہ دے نال نال نومبر1947دی پہلی تعلیمی کانفرنس توں 60سالاں وچ آون والی12توں ودھ پردھان تعلیمی دستاویزاں ورق،وق پڑھیاں۔فیر2009تے2015وچ پنجاب ٹیکسٹ بک بورڈ اتے2019وچ خیبرپختونخوا ٹیکسٹ بک بورڈ دیاں اردو، انگریزی، اسلامیات، اخلاقیات(غیرمسلماں لئی)،مطالعہ پاکستان دی پہلی توں دسویں تیک نصابی کتاباں دا تفصیلی نکھیڑا کیتا۔ایہناں بارہ سالاں وچ انگریزی میڈیم  دی باہروں چھپیاں نصابی کتاباں وی دھیان نال ویکھیاں تے سرکاری تے نجی سکولاں  وچ وی گیا۔ایس سب بعدوں ایہہ پتہ چلیا کہ ساری تھاواں تے زباناں تے لسانی پالیسی دے حوالے نال گل چوڑ ہی ہے اتے نوآبادیاتی خیلاں دا سب تھاں اثر وادھو دسیا۔نجی سکولاں وچ انگریزیاں دا راج تے سرکاری سکولاں وچ اردو دی حکمرانی اتے پاکستانی مادری زباناں دے دوویں خلاف سن۔جدوں میں پاکستان دی پہلی آئین ساز اسمبلی دے اجلاساں دی کاروائیاں پڑھیاں تے اوتھے زبان دے مسلے تے بنگالی ممبراں کئی تقریراں کیتیاں،مگر اوہناں تقریراں دا اْلار لسانی تے رہتلی رنگارنگی نوں منن دی تھاں بنگالی نوں واحد قومی زبان بناون ول سی۔جے اوس ویلے بنگالی ممبراں ملٹی کلچرل ازم دی گل کیتی ہوندی تے وڈی لہر بن سکدی سی۔قائداعظم دی مارچ1948والی ڈھاکے کیتی جس تقریر تے بہوں رولا ہے اوس وچ زبان دے حوالے نال اوہناں دو گلاں کیتیاں سن۔پہلی ایہہ کہ اوہناں اردو نوں ریاست لئی رابطے دی زبان کہیا سی تے دوجا اوہناں کہیا کہ تسی اگر اپنے صوبے وچ کوئی زبان لانا چاہندے ہو تے اوس بارے جے تہاڈی صوبائی اسمبلی قرارداد لیائے تے سانوں کوئی مسلہ نہیں۔ایس دوجی گل نوں جان بجھ کے لکایا گیا مگر اوہ پوری تقریر اج انٹرنیٹ تے ہر کوئی پڑھ سکدا ہے۔اْردو نوں واحدقومی زبان قرار دین دی پہلی سفارش کراچی وچ1951د ے سال ہوون والی دوجی تعلیمی کانفرنس وچ دتی گئی جس وچ حوالہ قراداد مقاصد سی جس نوں پچھتردے ایوان وچ نرے21اسمبلی ممبراں مارچ 1949نوں پاس کیتا سی۔ اگلے ہی سال پنجاب دے اک سنئیر کامریڈ دادا فیروزالدین منصور نے ملٹی کلچرل ازم دی پالیسی دے حق وچ اک لمیرا آرٹیکل لکھیا تے پاکستانی مادری زباناں دے حق وچ دلیلاں دتیاں۔کیونجے ہلے زباناں نوں لہجیاں پاوں پراجیکٹ دا آغاز نہیں ہویا سی ایس لئی اوس مضمون وچ پنجابی، سندھی، پشتو، بلوچی، براہوی تے بنگالی بارے گل کیتی گئی۔ملک بنن دے7ویں سال اخیر محمد علی فارمولا آیا جس وچ اْردو دے نال نال بنگالی نوں وی قومی زبان منیا گیا مگر نال نال مشرقی بنگال دی اکثریت نوں نیوٹرل کردے ہوئے متحدہ پاکستان وچ بربر دی نمائندگی نال دو صوبے مشرقی تے مغربی پاکستان بناون دی پخ وی رکھ دتی۔بنگالی نوں ْاردو دے نال نال پردھانگی دین خلا ف بابائے اْردو مولوی عبدالحق ہوراں عارضی مرکز کراچی وچ اسمبلی دی بلڈنگ باہر دھرنا دتا تے فرمایا کہ اْردو ایس ملک وچ واحد اسلامی زبان ہے کہ ”کافرزبان“(بنگالی) کنج ایس دی بربری کرسکدی ہے۔1956وچ ملک دا پہلا آئین بنیا جس وچ بنگالی تے اردو دو قومی زباناں سن تے نال ہی مغربی پاکستان وچ شامل سارے صوبیاں تے قبیلیاں والی تھاواں سنے ریاستاں نوں ون یونٹ یعنی صوبہ مغربی پاکستان کہیا گیا۔1951دی آدم شماری ویکھ لو مشرقی تے مغربی پاکستان رل کے کل آبادی ساڈھے ست کروڑ سی جس وچ ساڈھے چھ کروڑ  یعنی کوئی چار کروڑ بنگالی تے ڈھائی کروڑ پنجابی  بولن والے سن۔باقی اک کروڑ وچ سندھی، اردو،پشتو،بلوچی، براہوی تے کئی ہور نکی زباناں دے بلارے سن۔جن لوکاں دی مادری زبان اْردو سی  اوہناں دی وڈی گنتری کراچی تے حیدرآباد وسدی سی تے پہلی آدم شماری پاروں  اوہناں دوناں شہراں دی کل آبادی 13لکھ65ہزار سی جس وچ نو فیصد پنجابی وی سن۔اردو مادری زبان والیاں دا تناسب5فیصدی وی نہیں سی۔صفدر میر(زینو) ہوراں 1950دے دہاکے وچ اردو لکھاری قراۃ العین حیدر نال ٹاکرے دا وقوعہ دسیا سی جدوں دوویں منسٹری آف انفارمیشن ولوں بن رہی اک فلم تے اپنی رائے دے رہے سن۔قراۃ العین حیدر ہیرون نوں ساڑھی وچ وکھانا چاہندی سی پر جدوں میر ہوراں پچھیا کہ پاکستان وچ کِنی زنانیاں ساڑھی پاندیاں ہن تے اوہ چپ کر گئی سی۔پر جدوں مرکزیت پسندیاں دی سیاست پاروں فیصلے کرنے ہوون تے لوکاں دی گل دی اہمیتاں نہیں رہندی۔کیونجے ملک وچ دوجی آئین ساز اسمبلی مئی1955وچ بنی سی ایس لئی1959الیکشن دا سال سی کہ ایس توں پہلاں ہی ملک وچ ڈکٹیٹر جنرل ایوب خاں نے پہلا مارشل لاء لا دتا۔وہناں کرپشن دے خاتمے تے تعلیمی انقلاب نوں مارشل لاء دے جواز لئی پیش کیتا۔کرپشن دی آڑاں وچ تجربہ کار سیاستداناں نوں نکرے لاون اتے بنیادی جمہوریتاں والے بلدیاتی بندوبست نال نویں سیاسی متبادل قیادت بناون دے نال نال ڈکیٹر نے امریکی کمپنی فورڈ فاونڈیشن دی مدد نال تعلیمی کمیشن وی بنا چھڈیا۔ایس کمیشن اک لمیرا سوالنامہ وی بنایا تے ملک دے کالجاں یونیورسٹیاں وچ و ی گئے۔ایس وچ کیہہ ہویا اوس بارے تساں اگے پڑھو گے۔جاری ہے

جس ایس بارے کجھ پچھنا دسنا ہوئے اوہ ایس ای میل تے رابطہ کر سکدا ہے۔aamirriaz1966@gmail,com

Let us Talk about Editor Less New Media i-e Social Media

 

Let us Talk about Editor Less New Media i-e Social Media

New media is editor less and it means that now every user is editor, journalist and photographer. 

Today, the combination of mobile and internet has become dominant, and social media is its prominent feature. Now, because of social media, everyone is a journalist and a photographer. Their social media account is their channel, and the likes they receive are proof of their success. But technology has also introduced robots that can create fake popularity by spending mere pennies. Just like fake movements, fake publicity is also a part of this game. If you talk about trolls, digital interference is also a part of this game.

In the past, newspapers, magazines, pamphlets, and posters were the primary means of communication, followed by radio and TV channels, which were mostly government-controlled. However, non-governmental and private efforts started emerging alongside. Today, social media accounts on YouTube, Facebook, etc., have become the primary means of communication, and AI is the new player. In print and electronic media, big players were advertising companies, but now they demand social media presence and discussion from media groups and anchors. As a result, anchor channels are mushrooming everywhere. The state, which had control over traditional media, is now trying to control social media from the US to Pakistan, just like it did in the past with typewriters and computers.

In recent years, countries like Bangladesh and Nepal have seen social media-fueled protests, leading to increased calls for control over social media. However, examples like US President Trump, Indian PM Narendra Modi, and even jailed Imran Khan's PTI show that social media can be used to gain power with the help of certain establishment elements. If social media needs to be regulated, the establishments also need to change their behavior, which seems unlikely. 

Read the column published Today in the Punjabi Daily Lokaai, Lhore, it link is Click and read it

For easy reading here below is the article

جے سوشل میڈیا نوں ریگولیٹ کرنا ہی ہے تے سٹیبلشمنٹاں نوں اپنے ورتیریاں نوں وی بدلنا پئے گا جس لئی گھٹ و گھٹ اج دے دن تیک تے کوئی تیار نہیں۔

ہن دھوتی چک کے امریکہ توں پاکستان تیک سوشل میڈیا نوں قابو رکھن دی اونج ہی کوششاں کریندی پئی ہے جنج کدی کاتب ٹائپ رائٹر تے کمپیوٹر شروع ہوون دے زمانے وچ اوتاولے ہوندے سن 

ریاستی،پرائیوٹ تے عوامی(سوشل) میڈیا اتے ایڈیٹرتے صحافی دی فاتحہ

عامر ریاض

وسنیک تے وسیب

دنیا2030تیک بدل جا سی کہ ایس بدلی دنیا دا ‘‘مکھ منتر’’ڈیجیٹل ہوئے گا تے ایس دی اگوائیاں چین تے امریکہ کرن لئی تیار ہن۔اج اسی سوشل میڈیا دی زمانے وچ وسدے ہاں کہ20ویں صدی وچ جنج دیاں عوامی لہراں چلیاں اوسے حوالے نال سوشل میڈیا وی ‘‘عوامی میڈیا ’’اکھوان دا حقدار ہیگا۔جینہاں نوں اوہناں لہراں دے گھپے دسدے نہیں اوہی سوشل میڈیا دے دوّالے ہوون تاں اسی کس ماں نوں ماسی کہیے؟

ماضی وچ دھرم اک بہوں وڈی طاقت سی کہ فیروز خاں نون ہوراں تے لکھیا ہے کہ ساڈے ایتھے مذہب ہی لوکاں نوں جوڑن والی اکلی پردھان طاقت سی تے فیر ساڈے سامنے ہی قوم پرستی وی وڈی طاقت بنی۔یورپ وچ قوم پرستی چروکنی جوان ہو چکی سی۔نون ہوراں تے نہیں لکھیا پر میرا آپدا خیال ہے کہ ساڈے ایتھے متحدہ بنگال دے ناں نال چلن والی ہشیار لہر (1905توں1911)ہوورے ساڈے خطہ وچ پہلی اوہ لہر سی جس وچ بنگالی قوم پرستی تے ہندو دھرم دا رلا بڑی مہارتاں نال ورتیا گیا۔اوس وچ کجھ اوہ لیڈر وی سن جو ہندو دھرم نال انڈین قوم پرستیاں دا رلا وی ورت رہے سن۔بعد وچ تے کانگر س،مسلم لیگ،آر ایس ایس ،جمعیت علما ہند،اکالی پارٹی،آریہ سماجی،احرار،خاکسار،خدائی خدمتگار سب نے ہی اپنے اپنے طریقیاں نال دھرم تے قوم پرستی دے رلے نوں ورتیا۔کجھ تے سیکولرازم دا بورڈ لاکے ایس نوں ورتدے سن، کجھ نرا برادری دا ناں ہی لیندے سن تے کجھ شدھی دے پرستار سن جو سیاسی مذہبیت دا گھما سرعام ورتدے۔اینج ہی اج دے دور وچ موبائل تے انٹرنیٹ دا رلا پردھان ہے تے سوشل میڈیا اوس داا گڑواں بوتھا ہیگا۔آندے جے کہ سوشل میڈیا پاروں اج ہر بندہ صحافی وی ہے تے فوٹوگرافر وی۔اوس داسوشل میڈیا اکاوئنٹ ہی اوس دا چینل ہے تے اوس نوں جڈے لائیک ملن اوہی کامیابی د ی دلیل تے ثبوت وی ہے۔پر ٹیکنالوجی والیاں ہن اوس تے ربوٹ وی بٹھا دتے نیں جو چار ٹکے خرچدے ہوئے جعلی مقبولیتاں وی بنا دیندے ہن۔ اینج جعلی تحریکاں وانگ جعلی چرچا وی ایس کھیڈ دا حصہ ہے تے جے تساں ہیکراں دی گل کرو تے اجہی مداخلتاں وی ڈیجٹل کھیڈ دا پاتر ہن۔کل اخبار،رسالے،پمفلٹ،پوسٹروڈے حوالے سن پھیر ریڈیو تے چینل آئے کہ ایہناں تے زیادہ تر سرکار دا کنٹرول سی مگر نال نال غیرسرکاری اتے پرائیوٹ پدھراں تے کم شروع ہوندا گیا۔اج وال چاکنگ، پوسٹراں دی تھاں سوشل میڈیا اکاوئنٹ پردھان نے جو یوٹیوب توں فیس بک وغیرہ تیک پھیلے نیں تے اے آئی اوس وچ نواں پردھان کم جے۔ پرنٹ تے الیکٹرانک میڈیا وچ اک وڈا لکواں پہلوان اشتہاری کمپنیاں سن مگر اج اوہ وی سوشل میڈیا تے میڈیا گروپاں دے اینکراں دی سوشل میڈیائی چرچا دی ڈیمانڈ کردے نیں۔تاں مارے اینکراں دے چینلاں دا بھنڈار وی تھاں تھاں ڈلدا پیا ہے۔ریاست،جو کنٹرول دا بوتھا ہے، ہن دھوتی چک کے امریکہ توں پاکستان تیک سوشل میڈیا نوں قابو رکھن دی اونج ہی کوششاں کریندی پئی ہے جنج کدی کاتب ٹائپ رائٹر تے کمپیوٹر شروع ہوون دے زمانے وچ اوتاولے ہوندے سن۔لنگھے کجھ سالاں وچ بنگلہ دیش تے نیپال ورگی ریاستاں وچ سوشل میڈیا راہیں دھڑن تختیاں دی مہماں پاروں سوشل میڈیا تے کنٹرول دی گل ہور زیادہ ہوون لگی ہے۔ مگر سوشل میڈیا ورتارے دی مثالاں وچ تے امریکی صدر ٹرمپ،انڈین وزیراعظم نریندر مودی تے ہن جیل بیٹھے عمران خان دی پی ٹی آئی وی شامل نیں کہ ایہناں نوں سٹیبلشمنٹ دے ہی اک حصے دی مدداں نال سوشل میڈیا راہیں اقتداری کیتا گیا سی۔جے سوشل میڈیا نوں ریگولیٹ کرنا ہی ہے تے سٹیبلشمنٹاں نوں اپنے ورتیریاں نوں وی بدلنا پئے گا جس لئی گھٹ و گھٹ اج دے دن تیک تے کوئی تیار نہیں۔

جو گل ایس نویں میڈیا وچ سب توں وکھری ہے اوہ ایہہ ہے کہ ایس وچ ہر بندہ آپ ہی اپنا ایڈیٹر ہے،آپ ہی رپورٹر یا صحافی ہے تے آپ ہی فوٹوگرافر وی ہے۔ایس لئی کجھ لوک ایس نوں مائنس ایڈیٹر میڈیا کہندے نیں۔ایس دی مثال بغیر آگو دے ہجوم توں دتی جاندی ہے۔مگر ایس دے وادھے دی سب توں وڈی وجہ ایس دی کھلی رسائیاں نیں کہ جو بندہ، جدوں  چاہے ایس تے لکھ تے بول سکدا ہے۔اینج دی رسائیاں اوس نوں سرکاری تے نجی میڈیا وچ نہیں سن۔ایہناں رسائیاں وچوں ہی فیک نیوز دا ’’جن‘‘ وی نکلیا ہے۔مگر جے کوئی آکھے کہ فیک نیوز کوئی نواں کم ہے تے ایہہ سفید جھوٹ ہی ہوئے گا۔

جس زمانے ساڈے ایتھے میڈیا بن رہیا سی تے اوس دا برٹش انڈیا وچ مرکز بمبئی ہی سی۔ہلے پنجاب تے انگریزاں دا قبضہ نہیں ہویا سی کہ لہور،لکھئنو،کلکتہ تے دلی بعد وچ پرنٹ میڈیا دے مرکز بنے سن۔ایہہ1842دی گل ہے جدوں سندھ تے مل مارن لئی انگریزاں چارلس جیمز نیپئیرنوں لیائے سن۔سندھ ترے بادشاہتاں وچ ونڈیا سی جس نوں ترے بلوچ تالپور چلاندے سن تے اوتھے دی سرکاری درباری زبان فارسی سی۔نیپئر فتح سندھ بارے لکھی کتاب وچ لکھیا کہ جدوں میں تالپوراں دی تینوں تھاواں تے قبضہ کرلتا تے اک تالپورساڈے خلاف لہور،قلات تے قندہار نال رل کے لڑدا رہیا۔مینوں برٹش سرکار نے سندھ بلوچستان دا گورنر لا دتا جس تے بمبئی دی بیوروکریسی خش نہیں سی۔فیر بلوچستان توں جس انگریز افسر نوں ہٹا کے مینوں وادھوچارج دتا سی اوس نے وی بمبئی دے بیوروکریٹاں نال رل کے بمبئی دے انگریزی اخباردے ایڈیٹر راہیں میرے خلاف خبراں لوائیاں تے ارٹیکل لکھوائے۔ایہناں خبراں تے مضموناں وچ اوہ ساڈے خلاف لڑن والیاں دی گلاں نوں بہوں ودھا چڑھا کے لکھدے سن۔ایہہ واقعہ تفصیل وچ میری کتاب وچ دتا ہے جو کجھ مہینیاں وچ چھپے گی مگر ایتھے ایہہ دسنا چاہندا ہاں کہ میڈیا تے ایڈیٹر پاور پالیٹیکس یعنی راج نیتی دے پہلے دن توں حصہ دار سن ۔ایہہ خبر چلائی گئی کہ تالپوراں دی زنانیاں نوں انگریز فوجیاں دے حوالے کردتا ہیگا،ایس تے پور ملک دے راجیاں اتے مسلمان اشرافیہ وچ بہوں رولا پئے گیا۔ایس تے نیپیئر ہوراں نوں آپ وضاحتی بیان دینا پیئا جس وچ اونہاں ایس نوں فیک نیوز کہیا۔ایہہ پرنٹ میڈیا دی شروعات سی کہ بعد وچ ایسے طریقے نال ہندی،مراٹھی،بنگالی،اردو میڈیا چلیا۔میڈیا تے تعلیم تے سرکار دے کنٹرول دا عالم ایہہ سی کہ1947تیک تعلیم تے میڈیا داخلہ وزارت دے ماتحت محکمے سن۔بعد وچ ‘‘آزاد’’ یعنی پرائیوٹ میڈیا دا زمانہ آیا مگر اوہ اوڈے ہی ‘‘آزاد ’’سن جڈے ساڈے ایتھے’’آزاد قبائل’’ ہوندے نیں۔کاغذ دے کوٹیاں اتے اشتہاراں وچ جکڑیا ایہہ ‘‘آزاد’’ تے نجی میڈیا ریاستی کڑچ کنڈل توں باہر نہیں سی۔ایہہ نرا ساڈے ایتھے نہیں کہ بی بی سی،سی این این، نیویارک ٹائمز، انڈیا ٹوڈے توں فرانس،روس تیک دا میڈیا ویکھ لو کہ اوہ ریاست دے گرینڈ ایجنڈے تے باٹم لین توں باہر نہیں ہوندے۔مینوں یاد ہے جدوں جونیجو دور وچ نوآبادیاتی مائنڈ سیٹ والاپریس اینڈ پبلیکیشنز آرڈینس مکایا گیا تے ہرکاریاں ہر صوبے وچ دبادب کئی کئی ناواں توں ڈیکلریشن لینے شروع کردتے تانجے کوئی چنگا نام رہے ہی نہ۔ میڈیا تے ریاستی کنٹرول نوں پکا رکھن والیاں نوں مشرف دور تیک ایہہ اندازہ ہی نہیں سی کہ ایہہ انٹرنیٹ تے موبائل دا رلا کیہہ گل گھلائے گا۔ وکی لیک اوہ ہوورے پہلا پراجیکٹ سی جس پرنٹ تے الیکٹرانک میڈیا نوں سوشل میڈیا دے مگر چلن تے مجبور کیتا کہ فیر تے پانامہ ورگیاں کئی لیکاں آئیاں، امیراں دا تے کجھ نہ وگڑیا مگر الیکڑانک تے پرنٹ میڈیا تالیاں مار مارسوشل میڈیا دی پردھانگی وچ رجھ گیا۔ پاکستانانڈیاورگے ملکاں وچ اکھاں بند کرکے سوشل میڈیا تے اعتبار کجھ زیادہ ہی ہے کہ کئی لوک تے سرعام کہندے نیں کہ ایہہ خبر فیس بک، واٹس اپ تے آئی ہے،ٹھیک ہی ہووئے گی وغیرہ۔

ہن اساں رہنا تے انفارمیشن دے ایس بھنڈار وچ ہی ہے جس وچ ہر نویں دن وادھا ہی ہونا ہے۔جے اساں ایس وچ پرکھ پڑچول نوں وی اک پکا انگ من لیے تاں لائیک تے شئیر کرن توں پہلاں اک موٹا اندازہ تے لایا جا سکدا ہے کہ کیہڑی خبریا ویڈیو اے آئی توں بنائی یا بدلی گئی ہے اتے یا فیک ہے۔ جتھے بغیر فاتحہ پڑھے ایڈیٹر تے صحافی نوں دبیا جا چکیا ہے اوتھے ایہہ ذمہ واری وی ہر بندے تے ہے کہ اوہ آپ اپنا ایڈیٹر بنے۔

روزوار ’’لوکائی‘‘وچ05نومبر2025چھاپیا۔

100 years back...... Mian Fazal i Hussain and Gurdwara Act 1925

 

100 years back...... 

Mian Fazal i Hussain

and Gurdwara Act 1925

A Note from the History

An article written by me 12 years back about Mian Fazal i Husain 

Mian Sir Fazl e Hussain a brief introduction of a Punjabi leader

Politics of Boycott : An attractive Pitfall

 

Politics of Boycott : An attractive Pitfall 

When engaging in politics, one should never leave a vacant space, as it has double consequences. Firstly, you vacate your position, and secondly, those who occupy it will not vacate it easily. For those who fought for democracy and freedom before 1947, whenever forgot that lesson they led to increased difficulties.

It's true that those assemblies had limited powers, the franchise was restricted, and the governor could reject laws passed by the assembly. Despite this, many leaders, including Chittaranjan Das, Allama Iqbal, Pandit Motilal Nehru, Chaudhry Afzal Haq, Muhammad Ali Jinnah, Jawaharlal Nehru, Raj Gopal Acharya etc chose to participate in these assemblies, and ultimately, the path to freedom emerged from there.

In our shared political and parliamentary history, the first election was held in 1920, which was boycotted by Mahatma Gandhi. However, after that election, new players entered Indian politics, and their role continued to grow over the next 30 years

On the other hand, in Pakistan, the first election was held in Punjab, which was disrupted by Liaquat Ali Khan, who accused the Punjab government of corruption and imposed governor's rule for two years. The rulers in Karachi, with Abdul Rab Nishter as governor, rigged the 1951 elections through bureaucrats. However, politicians did not abandon the assemblies and accepted even the One Unit constitution in 1956 while working against the One Unit.

When elections were announced, Marhalla was imposed, first by Iskander Mirza and then by dictator Ayub Khan after 20 days. After October 1958, thousands of politicians were barred from contesting elections due to tricky corruption allegations. After that Ayub held elections in 1962 and 1966 with a non-democratic constitution and indirect election. The presidential election against Fatima Jinnah is also memorable. These elections did not have one-man, one-vote; instead, basic democrats voted. Despite this, politicians did not waste the opportunity.

Leaders like Khair Bakhsh Mari, Zulfikar Ali Bhutto, Mufti Mahmud, Sardar Ataullah Mengal, Mian Salahuddin, Abdul Bari, Ghous Bakhsh Bizenjo, and many others won those elections. Fatima Jinnah's election was arranged by Maulana Bhashani. 

Those who entered the assemblies, like Khawaja Safdar, Abdul Baqi Baloch, and M Hamza, kept the anti-Ayub environment alive, and Bhutto further fueled it by resigning. A few months before the 1970 elections, when Maulana Bhashani boycotted the elections, everything fell into the laps of Mujib and Bhutto like ripe fruit.

Later, during the third dictator, Zia-ul-Haq's time, when local body elections were announced in Punjab, Bhutto had already been hanged, but the People's Party participated under the name 'Awami Dost' and frustrated Zia.

According to Benazir Bhutto, boycotting the 1985 elections was a Himalayan blunder, and some PPP allies, like Gandhi, wore an anti-government cloak while facilitating Zia. The PPP learned from this and did not leave the assemblies even when limited to just 15 seats in 1997.

Similarly, during the fourth dictator Musharraf's time, when the Muslim League (N) was limited to a few seats in the powerful assembly in 2002, they did not abandon the assemblies. By 2006, all politicians had united against Musharraf.

With the help of facilitators, Imran Khan was given power through the judiciary and media, and that era is a witness to it. Despite the blatant rigging in 2018, politicians chose to stay in the assemblies instead of boycotting them. When the time came, instead of following Maulana Fazlur Rehman's advice, the People's Party and Muslim League (N) adopted the democratic and parliamentary path of removing Khan through a no-confidence motion. However, Khan himself violated the constitution, dissolving the assemblies illegally without regard for any law.

Those who accuse others of violating the constitution by not holding elections in Punjab and Khyber Pakhtunkhwa remain silent about Khan's own constitutional violations. If Khan had sat in the opposition at that time, the situation would be in his hands today. Looking at it from then till now, it's clear that the Gandhi policy not only failed again but also led to compromises in politics. Now, once again, the PTI again boycotted by-elections, resigned from parliamentary committees and made M K Achazkai & Raja Nasir Abbas house leaders in National Assembly and Senate.  If anyone of them will try to test midways, PTI will stop it and it will further expose the boycotters. 

وسیب تے وسنیک

بائیکاٹی گھما،الیکشن بائیکاٹ، اک دلفریبی کھوبہ

عامرریاض

آندے جے کہ سیاستاں وچ خالی تھاں کدی چھڈنی نہیں چاہیدی کیونجے اوس دے دہرے تقصان ہوندے نیں۔اک تے تساں اپنی تھاں چھڈ دیندے ہو تے دوجا اوس تے مل مارن والے فیر اوس نوں مڑ خالی نہیں کردے۔سن 47 توں پہلاںجمہوریتاں اتے آزادیاں لئی لڑن والیاں جداں جداں ایس تے سمجھوتے کیتے اونہاں دیاں اوکڑاں ودھیاں۔ایہہ حقیقت ہے کہ اونہاں اسمبلیاں کول کوئی اختیار نہیں سی، رائے دہیاں محدود سن،اسمبلی دے پاس کیتے قنون گورنر مسترد کرسکدا سی۔مگر ایس دے باجود چترنجن داس، علامہ اقبال، پنڈت موتی لعل نہرو، چوہدری افضل حق،محمد علی جناح، جواہر لعل نہرو،راج گوپال اچاریہ سنے کئی لیڈراں اونہاں بے وس اسمبلیاں  وچ رلنا درست سمجھیا تے اخیر اوس وچوں ہی آزادی دا راہ نکلیا۔ساڈی سانجھی سیاسی اتے پارلیمانی تریخ وچ پہلا الیکشن1920وچ ہویا سی تے اوس دا بائیکاٹ مہاتما گاندھی ہوراں کروایا سی مگر اوس الیکشن بعدوں انڈین سیاستاں وچ کئی نویں کھڈاری آگئے تے اگلے30سال اونہاں ہی  د ا کردار ودھدا گیا۔اٹھ صوبیاں وچ440سیٹاں تے صوبیاں وچ الیکشن ہوئے، مرکزی اسمبلی وچ وی66سیٹاں تے الیکشن ہوئے۔200 توں وادھو وکھریاں سیٹاں سن جنہاں تے نامزدگیاں کیتیاں گیاں۔جے ایس وچ ریاستاں دی کونسل دی34سیٹاں رلا لو تے ایہہ کوئی پونے اٹھ سو سیٹاں بندیاں سن۔کوئی دو ہزار امیدواراں ایس الیکشن پراسس وچ رلت کیتی۔اوس ویلے مہاتما گاندھی دی قیادتاں وچ خلافت لہر چل ر سی کہ جے اوہ سب الیکشن وچ رلت کردے تے سٹیبلشمنٹ لئی نواں بندبست چلانا اوکھا ہوجاندا۔ خلافت، ہجرت،عدم تعاون(سول نافرمانی) تے گردوارہ لہر والے سڑکاں تے سن کہ نری چھ سیٹاں اینج دیاں سن جتھے اک وی امیدوار نہ آیا۔پنجاب وچ میاں ممتاز دولتانہ، چھوٹو رام، میاں فضل حسین،رلیا رام، سردار سندر سنگھ مجیٹھیا،سکندر حیات خان،جمال لغاری،رائے بہادر پنّا لال، میاں شاہنواز،سید مہدی شاہ،فیروز خان نون،میاں بیلی رام سنے کئی خانداناں دے بندے جتے۔ اصلی دیش جوڑو(بندھو) چترنجن داس دی ہڈ بیتی لکھن والے پی چندر رے ہوراں لکھیا ہے کہ بنگال وچ وی1920دی چوناں دے بائیکاٹ دا کوئی فیدہ نہ ہویا۔چیتے رہے کہ اوس ویلے کالا قنون رولٹ ایکٹ اسمبلی دی منظوری بغیر نافذ ہوچکیا سی جس پاروں کسی نوں وی غداری دے الزام وچ بغیرمقدمہ پھڑیا جا سکدا سی تے اوس لئی انڈین فوجداری قنون وچ ہشیار ترمیم ہو چکی سی۔ایس خلاف اسمبلیاں وچ لڑیا جا سکدا سی کیونجے ایکٹ1919بعدوں زیادہ گنجائشاں سن۔ مگرمہاتما ہوری قنونی لڑائی نوں سڑکاں تے لڑن ول لے گئے۔جداں 1923وچ دوجی صوبائی چوناں ہوئیاں تے گاندھی تے علی برادران اک وار فیر الیکشن دے بائیکاٹ دا اعلان کیتا۔ مگر ایس ورا کانگرس اک وار پھیر ٹٹ گئی۔کانگرس وچ پہلی دراڑ1920وچ آئی سی جداں مہاتما عدم تعاون تے سول نافرمانی دی تحریک لیائے سن۔کانگرس دی سرکاری تریخ لکھن والے بی پتابھی ہوراں اپنی کتاب دی پہلی جلد وچ ایہہ سوال چکیا ہے کہ اساں کیوں سواراج(ہوم رول) توں سول نافرمانی(عدم تعاون) ول گئے؟  1923وچالیکشن وچ حصہ لین دے مسلے تے کانگرس دے صدر چترنجن داس ہوراں پارٹی توں استعفے دیندے ہوئے نویں جماعت سوراج(ہوم رول) پارٹی بنائی۔ موتی لعل نہرو، سبھاش چندر بوس،اے کے فضل الحق تے حسین شہید سہروردی وی انہاں نال رلے۔سیانے سی آر ہوراں گاندھی دے الٹ، بنگال وچ لکھنو پیکٹ مکاون دا اعلان کردے ہوئے آبادی دے حساباں نال اسمبلی سیٹاں، ملازمتاں تے داخلیاں دے کوٹے بنادے ہوئے پنجابی تے بنگالی مسلماناں دا پردھان مطالبہ من لتا  جس بارے اونہاں ڈیڑھ سال پہلے ہی فیصلہ کرلتا ہویا سی۔مرکزی خلافت کمیٹی وی ٹٹ گئی۔ پنجاب، بنگال،یوپی تے کئی خلافت کمیٹیاں دے لیڈراں سنے چوہدری خلیق الزاں، مولانا مظہر علی اظہر، چوہدری افضل حق وی سواراج پارٹی ولوں الیکشن لڑے۔ایہہ مہاتما دی پہلی وڈی شکست سی۔1926دی چوناں وچ وی ایہو ہویا۔انہاں ترے الیکشناں اتے اوس دے چند سال بعد تیک اکالی پارٹی، سواراج پارٹی، یونینسٹ پارٹی، ہندو بورڈ،گردوراہ پربندھ کمیٹی،دراورڑ پارٹی،کرتی پارٹی، کرشک پرجا پارٹی،احرار،مسلم لیگ سنے کئی پارلیمانی پارٹیاں سامنے آئیاں۔1937دی چوناں توں پہلاں کانگرس بائیکاٹ نہ کرن والے کئی ممبراں نوں پارٹی وچ رلاون تے مجبور ہوئی مگر ایس دے باوجود کانگرس ادھی توں وی گھٹ سیٹاں جت سکی۔باقی سیٹاں جتن والیاں وچ اکثریت اوہی سی جنہاں 1920توں مسلسل الیکشناں وچ حصہ لتا سی۔1937دی چوناں بعد تفاخراں تے مقبولیت وچ غرق کانگرس اپنے ویری ودھاندی رہی۔پنجاب تے بنگال وچ تے اوہ ہار گئی سی مگر اوہ نہ تے سیکولر یونینسٹاں نال مفاہمت کرسکی تے نہ ہی مسلم کارڈ والی مسلم لیگ نال کوئی راہ کڈ سکی۔حتاکہ جداں کانگرس انڈیا چھڈو لہر چلائی تے اوس نال نہ احراری سن تے نہ ہی کومونسٹ سن۔اپنے آپ نوں تمن خان سمجھن پاروں اخیر 1946دا الیکشن نتیجہ کٹے پھل وانگ مسلم لیگ دی جھولی وچ جا ڈگیا۔مگر کانگرس اج دے دیہاڑ تیک اپنی غلطیاں نہ منیاں۔

دوجے پاسے پاکستان وچ پہلا الیکشن پنجاب وچ ہویا جس لئی لیاقت علی خان پنجاب دی سرکار نوں کرپشن دا الزام لاندے ہوئے توڑیا تے دو سال تیک گورنر راج رکھیا۔ عبدالرب نشتر نوں گورنر بنا کے کراچی بیٹھے حکمراناں 1951دے الیکشناں وچ  بیوروکریٹاں راہیں سرعام دھاندلیاں کروائیاں۔مگر سیاستداناں اسمبلیاں دا کھیڑا نہ چھڈیا تے1956وچ ون یونٹ والا آئین  تک قبولیا مگر نال نال ون یونٹ خلاف کم وی کردے رہے۔جنج الیکشن دا اعلان ہویا تے پہلے سکندر مرزا تے پھیر20دن بعد ڈکٹیٹر ایوب خان سب لپیٹ دتا۔ہزاراں سیاسی لیڈراں تے کرپشن دے ہشیار الزاماں پاروں الیکشن توں باہر رکھن بعد اتے اپنی مرضیاں دا آئین بنواندے ہوئے ایوب1962تے1966وچ الیکشن کروائے۔فاطمہ جناح والا صدارتی الیکشن وی تہانوں یاد ہوسی۔اینہاں الیکشناں وچ  ون مین۔ون وٹ نہیں سی، بلدیاتی امیدوار ووٹ دیندے سن۔ مگر سیاستداناں ایس موقع نوں وی ضائع نہ کیتا۔ خیربخش مری، ذولفقار علی بھٹو، مفتی محمود، سردار عطااللہ مینگل۔ایم حمزہ،، ظہور الہی، فضل الہی چوہدری، غوث بخش بزنجو، خواجہ صفدر، عبدالباقی بلوچ،نوابزادہ نصراللہ خان، میاں صلاح الدین،عبدالجبار خان،نورالامین،سراج الاسلام چوہدری،عبدالحمید جتوئی،بیگم زریں سرفراز،گوہرایوب،غلام مصطفی جتوئی،نبی بخش زہری،ممتاز بھٹو سنے کئی لیڈر اونہاں چوناں وچ  جتے۔فاطمہ جناح دا الیکشن تے مولانا بھاشانی ہی لڑوایا سی کہ میں ہلے حسین نقی دی کتاب”مجھ سے جو ہوسکا“جوڑی کہ اوس وچ ایہہ داستان لکھی ہے۔ اسمبلیاں وچ وڑے اینہاں لیڈراں وچوں ہی خواجہ صفدر، عبدالباقی بلوچ،ایم حمزہ وغیرہ ہی ایوب خلاف ماحول گرم رکھیا تے بھٹو ہوراں استعفی دے کے ایس نوں پخایا۔1970دی چوناں توں چند مہینے پہلاں جدوں متحدہ پاکستان دے دو پاسے سب توں مقبول لیڈر مولانا بھاشانی نے الیکشن دا بائیکاٹ کیتا تے اونہاں سب کجھ کٹے پھل وانگ مجیب تے بھٹو دی جھولی وچ پادتا۔پھیر تریجے ڈکٹیٹر ضیا الحق ویلے جداں نرا پنجاب وچ بلدیاتی الیکشن دا اعلان ہویا تے بھٹو ہوراں نوں پھاہے چڑھایا جا چکیا سی مگر پیپلزپارٹی عوام دوست دے ناں توں چوناں وچ گئی تے ضیا زچ ہویا۔بقول محترمہ بے نظیر بھٹو،1985دی چوناں دا بائیکاٹ ساڈی ہمالیائی غلطی سی تے ایہہ غلطی پیپلزپارٹی دے کجھ  اتحادیاں دی ضیا نوازی سی جنہاں گاندھی وانگ بظاہراینٹی سرکار دا چولا پاندے ہوئے ضیا دی سہولتکاریاں کیتیاں سن۔پیپلزپارٹی ایس توں سبق سکھیا تے جداں 1997وچ پارٹی نوں نریاں 15سیٹاں تیک محدود کردتا گیا اونہاں تاں وی اسمبلی نہ چھڈی۔اینج ہی چوتھے ڈکٹیٹر مشرف ویلے جداں 2002وچ مسلم لیگ ن نوں قوی اسمبلی وچ چند سیٹاں تے محدود کردتا تے اونہاں وی  اسمبلیاں نہ چھڈیاں تے2006وچ مشرف خلاف سب سیاستدان رل گئے۔2007وچ جدوں ویلہ آیا تے عمران خان جو2002تیک مشرف نال سی اینہاں سیاستداناں نال رل گیا۔مگر جدوں بے نظیر بھٹو تے نواز شریف دونوں ہی ملک واپس آگئے تے خان صاحب اوتاولے ہوگئے تے الیکشن بائیکاٹ دا گواچیا پہاڑا پڑھن لگے۔2010وچ اٹھارویں ترمیم بعد اونہاں دی لوڑ پئے گئی تے نجی میڈیا نوں رلا کے سہولتکاراں پی ٹی آئی نوں دھرنیاں راہیں گاندھی روپ دتا۔سی پیک آون تے ڈالر 106روپئے تے نپن بعد کئی عالمی کھڈاریاں نوں وی اوہ چنگے لگن لگے۔ڈالر دی قیمت ودھن نال ملک نوں تقصان تے تارکین وطن پاکستانیاں نوں فیدے ہوئے کہ جنج ماردھاڑ نال سہولتکاراں عمران خان نوں عدلیہ، میڈیا راہیں اقتداری کیتا اوس دا زمانہ گواہ۔2018دی ننگی دھاندل دے باوجود سیاستداناں  بائیکاٹ دے مشوریاں دی تھاں اسمبلیاں وچ رہنا قبولیا۔جدوں ویلہ آیا تے فضل الرحمن دے مشورے دی تھاں پیپلزپارٹی تے مسلم لیگ ن دھرنیاں بجائے عدم اعتماد نال خان نوں فارغ کرن دا جمہوری،پارلیمانی راہ اپنایا۔مگر خان ہوراں ٓآئین ہی توڑدتا۔ کسے قنون دیپرواہ نہ کردے ہوئے اسمبلیاں غیرقانونی طور تے توڑ دتیاں۔جو کہندے جے کہ پنجاب تے خیبرپختونخوا وچ الیکشن نہ کروا کے آئین دی خلاف ورزیاں کتیاں اوہ سہولتکار آئین دے تقدس دی گل عدم اعتماد توں نہیں کردے جدوں خود عمران خان نے آئین توڑیا سی۔جے خان ہوری اوس ویلے اپوزیشن وچ بیٹھ جاندے تے اج صورتحال اونہاں دے ہتھ وچ ہوندی۔جے تساں اوس دن توں اج تیک ویکھو تے پتہ چلدا ہے کہ گاندھی پالسی اک وار فیر نہ صرف ناکام ہوئی سگوں سیاستاں وچ وی سمجھوتے کرنے پئے۔ہن اک وار فیر پی ٹی آئی نوں عدم تعاون ول لیجا چکے حلانکہ کئی پی ٹی آئی رہنما ضمنی چوناں وچ جانا چاہندے سن۔ہن اچکزئی تے راجہ ناصر عباس نوں قومی اسمبلی تے سینیٹ وچ اپوزیشن لیڈر بنایا ہے مگر پبلک اکاوئنٹ کمیٹی سنے سب کمیٹیاں توں پی ٹی آئی نکلن دا اعلان وی کیتا ہے۔جے اچکزئی تے راجہ ہوراں کوئی سیاسی راہ کڈہن دی کوشش کیتی تے اونہاں دے تھلوں درّی کچھ لتی جائے گی۔ اوس دن بائیکاٹئیے اک وار فیر تنہائیاں دے مسافر بنن گے۔

Published in Daily Lokai at 28th August 2025

Mul Raj Multani, 11 August, Nawab Bahawalpur & Punjabi Resistance

 

Mul Raj Multani, 11 August, Nawab Bahawalpur & Punjabi Resistance 

1814-1851

August 11 is celebrated here as a day of minorities and 174 years ago, on this day, the Multani governor who fought against the British occupation of the Lahore court was killed in the British custody. It may be the first under custody killinf after annexation of  the Punjab (29 March 1849). He was in British captivity from February 1849 and was initially sentenced to death, later commuted to life imprisonment. His name was Dewan Mulraj, and unlike people like Gulab Singh, he did not compromise with the British. If you search for the siege of Multan on the internet, you will come across this story. Mulraj Chopra was arrested during the tenure of Lord Dalhousie, who implemented the Forward Policy, and he died in custody during Dalhousie's era. However, there is still a city in India named after Dalhousie.

During the siege of Multan, the biggest role among the local helpers who assisted the British against Mulraj was played by the Nawab of Bahawalpur, whose father, according to British officer Elphinstone, was part of our welcoming party in Kabul in 1809. However, father-son duo paid tribute (nazrana) to Ranjit Singh until 1833. When the British decided to stop water trade in the Sutlej and Indus rivers and ruined old sea port at the mouth of Indus, the Nawab of Bahawalpur got importance due to his territorial importance. Tricky Nawab assisted the British in occupying Sindh and Punjab, including the siege of Multan, where they supported Edward against Mulraj. Like Maharaja Patiala and Gulab Singh he played the bad role against the last independent Kingship, the Lhore Darbar. Now read it

The question is, why has the role of Multani resistance been forgotten? Is it because he was a non-Muslim, or because if they celebrated his day, the Nawab of Bahawalpur's accomplices would be exposed? The question is also for the writers and literary festival organizers of Multan: why don't they want to remember Mulraj Chopra? The British have left, but their accomplices are still standing guard

مول راج ملتانی،11۔اگست،نواب بہاولپورتے پنجابی مزاحمتاں

عامر ریاض

ساڈے ایتھے گیارہ اگست دا دن اقلیتاں دے دن پاروں منایا جا ندا ہے کہ ایسے دن، اج توں 174سال پہلاں لہور دربار اوتے انگریزاں دے قبضے خلاف لڑن والا ملتانی صوبے دار پورا ہویا سی۔اوہ فروری 1849توں انگریزاں دی قید وچ سی تے پہلے اوس نوں پھانسی دی سزا دتی گئی تے پھیر عمر قید۔اوس دا ناں دیوان مول راج سی تے گلاب سنگھ ورگیاں دی بجائے اوس انگریز نال سمجھوتہ نہ کیتا۔جے تساں انٹرنیٹ تے ملتان دا محاصرہ  دی سرچ کرو تے ایس کہانی تیک اپڑن لگو گے۔مول راج چوپڑا  فارورڈ پالیسی دے پردھان لارڈڈلہوزی ویلے ہی گرفتار ہویا سی تے ڈلہوزی دے دور وچ ہی اوہ دوران حراست مریا سی مگر اج وی انڈیا وچ ڈلہوزی د ناں تے اک شہر ہے۔ملتان تے آل دوال جن مقامی ہرکاریاں مول راج خلاف انگریزاں دا ساتھ دتا اوس وچ سب توں وڈا کردار نواب بہاول پور سی جس دا پیو بقول برٹش افسر الفنسٹون کابل وچ 1809وچ ساڈے استقبالی جتھے وچ شامل سی۔مگر ایہہ پیو پتر1833تیک رنجیت سنگھ نوں ٹیکس(ناج) دیندے رہے کہ فیر جداں انگریزاں ستلج تے دریائے سندھ وچ آبی تجارتاں بند کرن دا فیصلہ کیتا تے نواب بہاولپور دی گڈی چڑھ گئی اتے انہاں سندھ اور پنجاب تے انگریزاں دے قبضیاں وچ وی انگریزاں دا ساتھ دتا تے ملتان دے محاصرے وچ وی مول راج خلاف ایڈورڈ دا پوچھل بردار سی۔لگدا ہے کیونجے ملتان دی تواریخ لکھن والے زیادہ تر بہاولپوری نواباں دے پوچھل بردار سنتاں مارے ساون مل تے مول راج دا ناں وی نہیں لیندے۔مسلماناں توں مول راج توں دور کرن لئی کئی انگریز لکھاری اج وی اوس نوں ”ہندو“ لکھن تے زور دیندے جے۔شناختاں نال کھیڈنا انگریزاں نوں خوب آندا سی۔ جداں پہلی لہوردربارسلطنت برطانیہ جنگ(1846) بعد انگریزاں کشمیر وکھرا کیتا تے کشمیر دے حاکم شیخ امام الدین گلاب سنگھ نوں قتدار دین توں انکار کردتا سی تے نگریزاں لکھوایا ہے کہ امام الدین دا پیو غلام محی الدین تے جلندھر وچ ذات دا موچی ہے۔

ملتان وچ گڑبڑاں اوسے دن شروع ہو گیاں سن جداں 29ستمبر1844نوں ساون مل دا قتل ہویا سی۔شجاع دے قتل بعد انگریزاں نوں لگ رہیا سی کہ پنجابی، سندھی، افغان تے بلوچ براہوی انہاں خلاف رل رہے جے۔ سندھ تے قبضہ کرن توں پہلے نویں وائسرائے’’ایلن برو‘‘ولوں پوٹنگر نوں حکم ملیا کہ سندھ دے امیراں نوں خبردار کرن لئی خط لکھے۔سندھ دے امیراں نوں دھمکایا گیا کہ اوہ انگریزاں نال کیتے معاہدیاں دا خیال کرن۔۔۔نیپئرلکھیا ہے کہ امیراں نے قلات دے براہویاں نوں وی بھڑکایا ہے تے اوہ ہن اسلام دے نام تے ساڈے خلاف لڑن لئی اتاولے نیں۔حلانکہ ایس اتحاد وچ مہاراجہ پنجاب شیر سنگھ تے ساون مل بارے انگریز آپ منیندے سن۔ فیر ایہہ اسلامی جہاد کنج سی۔نیپئر ایہہ وی لکھیا ہے کہ نصیر تالپور نے لہور دربار نوں پچھلے سال کہیا سی کہ تسی انگریزاں نوں کڈہن لئی ساڈی مدد کرو،افغان وی ایس عمل وچ ساڈے نال ہون گے۔۔۔ میر پور داشیر محمد(تالپور) وی لہور دربار دے ملتان دے صوبیدار ساون مل نال رابطے وچ ہے۔ایہہ وی لکھیا کہ بگٹی،مری وی اینہاں نال مل گئے نیں۔ساون مل دے قتل بعد مول راج صوبیدار بنیا۔ مگر جداں مولراج نوں لگیا کہ لہور دربار وچ فیصلے انگریز کرن لگے نیں تے

 نومبر1847وچ گورنر ملتان مول راج لارنس کول لہور آیا تے اوس دس دتا سی کہ برٹش سرکار جو ٹیکس لا رہی ہے اوس پاروں پنجاب وچ صورتحال خراب ہے۔ایہو صورتحال لہور توں ہزارہ، پشور ہر تھاں سی۔اخیر لارنس ہوراں فیڈرک کوئیرےنوں ملتان دا نواں ریذیڈنٹ بنایا تے سردار کہان سنگھ مان نوں ملتان دا نوں گورنر لادتا۔دو انگریزاں نال نواں گورنر17اپریل نوں ملتان اپڑے،مول راج خود اقتدار انہاں حوالے کیتا مگر ملتان دے لوکاںنوں ایہہ مداخلت پسند نہ آئی تے شہر وچ وکھالے ہوئے۔ دوانگریزافسراں نوں قتل کردتا گیا۔سب منیندے نیں کہ اوہ کوئی متھیا کم نہیں سی سگوں شروع وچ مول راج وکھالیاں وچ رلیا وی نہیں سی۔مول راج نوں ویلے نے لیڈر بنایا سی۔اک برٹش جنگی تریخ دان ہرنونایہہ گل منی ہے کہ ماملہ اگے نہ ودھدا جےرائل بنگال آرمی دے لیہ بیٹھے افسرایڈورڈ فوری بدلہ لین دا فیصلہ  نہکیتاہوندا۔مگر گل ودھ گئی۔ہشیار انگریز تریخ دان  آئن ٹالبوٹ نوں وی ایہہ گل لکھنی پئی کہ جے انگریزاں تے لہوردربار ڈھاون دا بھوت سوار نہ ہوندا تے ملتان د ے وقوعے نوں مقامی طور تے ڈھپیا جا سکدا سی۔وار ہسٹورین صاف لکھیا کہ ایڈورڈ کول کجھ سپاہی سن اونہاں توں اڈپیسے لےکے لڑن والے،کرایے دے سپاہی،زرپرست رلائے۔مگر اگلی ہی لین وچ ساڈا دھیان دوجے پاسے کرن لئی لکھاری اینہاں دی قومیتی شناخت دسدے ہوئے لکھیا کہ اوس ترے سو افغان بھرتی کیتے سن۔پندرہ سو بندے ڈی آئی خان توں کرنل کوٹ لینڈ لیایا۔ٹالبوٹ لکھیا ہے کہ ٹوانے وی مول راج خلاف انگریزاں نال مل گئے تے نواب بہاولپور وی اپنے سپاہیاں نال ایڈورڈ دی مدد لئی بہاولپور توں نکل پیا۔مولراج پہلے تے شجاع آباد جا کے ویریاں نوں ڈکیا۔وسط جون تیک لڑائیاں جاری سن مگر ایس بعد مول راج پچھے ہٹ دا ملتان آکے قلعہ بند ہوگیا۔باہر ایڈورڈ، کوٹ لینڈتے نواب بہاولپورتے ٹوانے سن۔ خوشونت سنگھ کھیا ہے کہ ملتان وچ مسلماناں (پنجابی،پٹھان،بلوچ) قرآن پاک، ہندو شاستراں تے سکھاں گرنتھ تے مول راج دی حمائیت دا حلف چکیا تے برٹش کیمپ تے وی حملہ کیتا۔ مول راج دے پیو ساون مل بلوچ مزاریاں نال معاہدے کیتے سن اوس پاروں بلوچی وی مول راج نال سن۔انگریزاں لہور توں شیر سنگھ اٹاری والہ دی قیادت وچ فوج گھلی مگر گل اودھوں چوڑ ہوئی جداں شیر سنگھ اٹاری والہ وی باغی ہوگیا تے ہزار وال پنجابی چتر سنگھ دی قیادت وچ بغاوتاں کردتیاں۔ہن انگریزاں ملتان دا محاصرہ سخت کردتا تے بمبئی توں وڈیاں توپاں تے فوج منگوا لتی۔مول راج افغان بادشاہ دوست محمد خان نال وی ربطہ کرلتاجو پہلے ہی چتر سنگھ نال رابطے وچ سی۔معین باری لکھیا ہے کہ لہوروں فورس وسط اگست بعد ملتان نیڑے سیتل دی مڑھی اپڑی۔منصوبہ بنیا کہ ملتان تے ترے پاسوں یکدم حملہ کرنا ہے۔اک پاسیوں لہور دربار دی بچی کچی فوج، دوجے پاسیوں نواب بہاول پور داود پترے دی فوج  تے ٹوانے اتے تیجے پاسے ایڈورڈ  تے کوٹ لینڈدی فوج ہو سی۔انگریزاں منادی کروائی کہ ملتان شہر توں سب نکل جاو،کلکتے،شملے تے لندن وچ ہیجان طاری ہوگیا۔ٹالبوٹ لکھیا ہے کہ ٹوانیاں مول راج توں گجرات تیک انگریزاں دی مدد کیتی سی تے1857وچ وی انگریزاں نال سن۔اخیر دو جنوری 1849نوں انگریزاں ملتان ڈھا لتا تے22جنوری نوں مول راج نوں انگریزاں پھڑیج لتا۔پنجاب تے انگریزاں دا قبضہ 29مارچ1849نوں ہویا۔مول راج تے دو نگریزاں دے قتل دا کیس چلایا۔ انگریز افسر لوگن دا خط ریکارڈ تے ہے جس لکھیا کہ مول راج  قاتل نہیں لگدا۔ اوس نوں پہلے پھانسی تے پھیر عمر قید دتی تے1850وچ  ڈلہوزی دے حکم تے اوس نوں بدنام زمانہ فورٹ ولئیم (کلکتے) لے گئے۔گیارہ اگست نوں کہیا گیا کہ اوس نوں بنارس لیجایا جارہیا سی تے پیچیس پاروں اوہ مر گیا۔ایہہ سال سی1851تے ہوورے زیر حراست موت دا پہلا وقوعہ ہوئے۔ سوال تے ایہہ ہے کہ ملتانی مزاحمت دے ایس کردار نوں کیوں بھلا دتا گیا؟ کیہہ ایس لئی کہ اوہ غیر مسلم سی یا پھیر نواب ٓآفبہاولپور دے پوچھل بردار جے اوس دا دن منیندے تے نواب دی پشت پناہیاں ایکسپوز ہونیاں سن۔ملتان دے لکھاریاں تے لٹریری میلے کروان والیاں  توں وی سوال ہے کہ اوہ مول راج چوپڑے نوں کیوں یاد نہں رکھنا چاہندے۔انگریز تے چروکنا جا چکیا ہے مگر اوس دے پوچھل بردار اج وی پہرے دے رہے نیں،ہوورے

روز وار لوکائی وچ11اگست2025نوں چھپیا