April 13th & JalianWalla Incident
Beginning of the people’s movements
Aamir Riaz
JalianWalla incident played an important role in many ways
and the most important one is beginning of the end of usual club politics in
South Asia. Beginning of people’s politics had some disadvantages too yet
provincial elections held during 1920, 1923 and 1926 expanded the democratic spaces
and we observed rise of provincial leaderships in the same line.
20th
century is considered as a beginning of the new era regarding people’s
participation and people’s movements. Destruction of Kingships in the 2nd decade,
beginning of decolonization after signing of Atlantic Charter at 14 August
1941and declaration of Human rights by United Nations in 1948 were important
steps yet rise of people’s movements helped democratic fusion smartly too. If
one map history of adult franchise which began from Germany in 1872 by
declaring right of vote to all adult males till acceptance of bill of Rights in
1964 by US we can well understand how people’s participation gradually got
strength in the 2nd half of 20th century . In our
part of the world, introduction of Anarchical and Revolutionary Crimes Act
commonly known as Rowlett Act passed in 21st March 1919 gave
birth to the first People’s reaction at South Asian level. Before that we had
experiences at local levels like movement against partition of Bengal, pagri
Sanbhal jatta in the Punjab etc. Agitation against imposition of Rowlett act
got fusion after JalianWalla Bagh incident at 13th April
1919. Was it the fear of German,
Russian, American and Ottoman conspiracies that played major role in imposing
the Black Law, Rowlett Act or it was usual exaggerations of agencies? The sedition committee report was the basic
document which exaggerated the fear. The sedition Committee Report of 1918 had
pinpointed presence of German agents along with their links with Hindu
nationalists & Islamists. According to report major areas of
influences in South Asia were The Punjab and Bengal while non-English foreign
planners were gathering in Afghanistan. The report talk about a Turkish
newspaper Jihan-i-Islam , printed in Turkish, Hindi and Arabic languages and
was started from Constantinople in May 1914. It had an Urdu portion
edited by Abu saiyad from the Punjab. At page 169 the report well documented
presence of an anti-British international alliance in making.
“After the declaration of war (WW1)
the Urdu section of the paper contained a leading article by Hardayal (a
Punjabi leader), the originator of the Ghadr, and virulently anti-British
articles by the Egyptian Nationalist leaders, Farid Bey and Mansur Arifat. In
the issue of the 20th November 1914 a speech of Enver Pasha was reported, in
which, among other things, he said : " This is the time that the Ghadr
should be declared in India, the magazines of the English should be plundered,
their weapons looted and they should be killed therewith.”
More than 240 page report consisted
off all major acts of terrorism and conspiracies started from late 19th
century till 1917. Just imagine It was a time when Germans were defeated,
Ottomans had no say yet US President under the policy of neutrality had laid
down his historic 14 Points. But Britain & France were busy in vivisection
of Ottomans, Austro-Hungarians’ and Prussians. Due to WW1 numerous people were
recruited in British Indian Army and almost 62 percent of the army consisted of
Punjabis. In that scenario Sedition Committee Report looks like an effort to
extract more funds from Empire yet it recorded many unusual incidents. There
were 6 members in the Sedition Committee including two locals Kumar Swami
Sashtri from Madrass and P C Mitter from Bengal. On the recommendations of the
report an act was passed at 21st March 1919 at Central
Legislative Council in Delhi by force. The conduct of the Empire was so harsh
that due to such bad governance M A Jinnah resigned from the membership and warned
the Empire “ ….It is my duty to tell you
that if these measures are passed they will create in this country from one end
to the other a discontent and agitation the like of which you have not
witnessed, and it will have, believe me, a most disastrous effect upon the good
relations that have existed between the Government and the people.”
In between
March 21 and April 13 agitation broke throughout cities yet main protest was
recorded in the Punjab. Interestingly Sedition Committee Report had mentioned
the Punjab and Bengal as two main disturbed provinces regarding Anti British
feelings. A strike was announced at April 6 and Mahatma Gandhi was among main
supporters of that agitation. Riots started in Amritsar and many leaders and
common people including Saif u Din Kitchlow were arrested. Kitchlow was member
of Muslim League and Congress which was a usual political tradition. Jinnah
himself was member of both AIML and AINC from 1913 till 1920. At 13th April
Punjabis were busy in the festival of Vesakhy. There were a huge crowed
at JalianWalla Bagh including kids, ladies and adults and in one corner a
public gathering was in process against the black law. Suddenly Brigadier Dayre
installed armed men at the two gates and opened fire. The incident was a symbol
of shame for British authorities till today. The brutal act disturbed all
South Asians yet colonial masters used hammer of censorship. Just
imagine, the main enemy of Britain, Germany had been defeated till that time
than why they had fears? After 5 days Mahatma wrote an article in his journal
Harigen in which he cleverly declared martyrs of JalianWalla Bagh coward.
This statement is part of 10 volumes collected work of Mahatma edited by
his secretary Mahadev Desai. Alex Van Tunzeleman recorded that letter in his
famous book Indian Summer. Mahatma
was awarded a medal of Kaisar e Hind in 1915 by the Empire so he had to support
Empire smartly. In contrary due to censorship Rabindar Nath Tagore heard about
the incident in May 1919 and it was Tagore who immediately return the medal of
Knighthood. Soghata Bose recorded the incident in his famous autobiography of
Subhas Chandar Bose. After 13 April
killings Mian Fazl e Hussain organized a protest public meeting at historic
Mochi Gate ground in which Allama Iqbal pinpointed US president 14 Points and
demanded Empire to start decolonization process as mentioned by Woodrow Wilson,
the US president.
Everyone was furious due to naked use of force
on unarmed Punjabis. Agitations and public gatherings were in process when King
of Afghanistan announced all-out war with the Empire in May 1919. In fact the
act of Amanullah, King of Kabul was a double game. In that way Amanullah wanted
to negotiate with Empire on the one hand and to get rid of revolutionaries with
grace. During 28 day war Kabul did not attack formally at any front of British
Indian border. Zafar Hassan Aibak, an arian from Carnal recorded details in his
autobiography. Mollana Obaid Ullah Sindhi, Mollana Muhammad Ali Qasori and
Zafar Aibak all were in Kabul at that time and were in close contact with
Dehradun educated Army Chief of Kabul Nadir Shah (father of King Zahir Shah).
All three wrote their accounts namely Seven years in Kabul, Observations at
Kabul and FATA and Autobiography of Zafar Hassan Aibak. So till 28th
May Amanullah signed an agreement with British Indian administration, endorsed
Durand Line and accepted British demands. Reshufflings of Afghan King was
alarming and have lessons for South Asians yet at that moment Mahatma mislead
the people’s movement by using trump card of Khilafat, Higrat and Civil
disobedience based on boycott of English goods and education. By using religion
in politics he smartly misled the anger of JalianWalla Bagh incident. Aine
Beasant, M A Jinnah, K M Munchi like leaders tried their best to stop Mahatma
but in vain and Mahatma served the masters smartly. After Chura Churi incident leaders
like Moti lal Nehru, C R Das, Mollana Abdul Bari Frangi Mahali and Khilafat
Committee Punjab had realized pitfalls created by the Mahatma on the name of
Khilafat & Civil disobedience so till 1923 they participated in provincial
elections instead of opposition of Mahatma & Central Khilafat Committee. It
was C R Das who practically denounced pitfall of Luknow Pact in 1924 and in
spite of opposition of Calcutta based Hindu Nationalists, Das accepted 50% seats
in Calcutta Municipal assembly for Muslim Bengalis. He was elected Mayor at
that time. Before his untimely death in 1925, he prepared a formula and
accepted Muslim Majorities in Bengal and the Punjab. JalianWalla incident
played an important role in many ways and the most important one is beginning
of the end of usual club politics in South Asia. Beginning of people’s politics
had some disadvantages too yet provincial elections held during 1920, 1923 and
1926 expanded the democratic spaces and we observed rise of provincial
leaderships in the same line.
Aamir Riaz is Lahore
based writer and researcher. He writes in English, Urdu and Punjabi and can be
reached at aamirriaz1966@gmail.com
جلیانوالہ باغ قتلام لوک لہراں ول اُلار
13 اپریل 1919 دا دن پنجاب ہی نہیں سگوں جنوبی ایشیائی تواریخ وچ وڈی اہمیتاں رکھیندا ہے۔ایس دیہاڑے نرے سینکڑے پنجابی ہی نہ مرے سن سگوں ایس وقوعے دے ردعملاں وچ برٹش انڈیا دی کلب سیاست ہمش لئی تروٹ گئی اتے اوہ ’’لوک لہراں‘‘ (People's Movements)چلیاں پئی راج دا کھان بچہ کوہلو تھی گیا۔ انگریزاں تے گاندھی ہوراں نیں اینہاں لوک لہراں دا اُلار دھرم ول موڑیا اتے عدم تعاون تے چوناں دے بائیکاٹاں نال آپدا رانجھا راضی کیتا۔ پر لوکائی دو،ترے سالاں وچ ہی ایس گھن چکر وچوں نکل آئی۔ علامہ اقبال، میاں فصل حسین، قائداعظم محمد علی جناح، کے ایم منشی تے اینی بیسنٹ جہے لیڈراں تے ویلے سر ہی خلافت، ہجرت، عدم تعاون دا ساتھ نہ دتا اتے بعد وچ سی آر داس سبھاش چندر بوس، حسین شہید سہروردی، موتی لال نہرو، مولانا مظہر علی اظہر، چوہدری افضل حق، مولانا عبدالباری فرنگی علی وغیرہ نوں وی اینہاں گھن چکراں دی سمجھ لگ گئی۔ 13 اپریل دے وقوعے دے اک توں وادھو پکھ نیں اتے جلیانوالہ قتلام دے 96 ویں ورہے تے ایہہ تحریر اینہاں سارے پکھاں نوں سامنے رکھ کر لکھی جارہی ہے۔ جداں مینو پہلی وار پتہ چلیا پئی ایس وقوعے بعدوں چلن والی لوک لہر دے جواباں وچ انگریزاں گوجرانوالے جہازاں نال بمباری وی کیتی سی تے میں جلیانوالہ قتلام مگر خفیہ ’’افغان سازشاں ‘‘دی کہانی بارے وی پڑچول کیتی۔ ایس پڑچول دا حال وی لکھاں گا جس دا کھرا چکری انگریز خفیہ والیاں نیں جرمناں ول کڈیا سی۔
کابل دے حاکماں دی چلاکیاں اتے انگریزاں نال سودے بازی دا ذکر وی آسی اتے رابندر ناتھ ٹیگور ہو راں در نائٹ ہڈ دا میڈل انگریزاں نوں موڑن دی کہانی وی لکھاں گا۔ انگریزاں نے تے 1918 وچ لکھے گئے 14نکاتاں بارے جھات نہیں پانی سی پر علامہ اقبال ورگے دانشوراں امریکی صدر وڈرو ولسن دے نکاتاں توں آپدا رستہ کڈیا۔ ویسا کھی دا میلہ منان آئے پنجابیاں نوں امرتسر وچ جنج تہذیباں دے ٹھیکے دار انگریزاں سدیاں سدیاں گولیاں ماریاں اس بارے تے سب جاندے نیں۔ پر گولیاں چلا ون والیاں دے پر دھان برگیڈئیر ڈائر نوں انگریزاں دی جمہوری اسمبلی نے بلا کر تھا پڑا دتا اتے انگریزاں دے وڈے اخبار ڈائر لئی چندا کیتا ایس بارے وی گل ہو سی۔
جلیانوالہ قتلام دے 5دیہاڑے بعد جنج مہاتما گاندھی انگریزاں نوخش کرن لئی قتلام وچ مرن والیاں نوں ’’شہیدی ‘‘آکھن نوں انکاری ہوکے دربارے سرکارے حاضر یاں لایاں اس بارے حوالیاں نال لکھ ساں۔
میرا آپدا دادا پہلی وار جلیانوالہ قتلام بعدوں ہون والے احتجاجاں وچ جیل گیا سی۔ اوہ آپدی تھاں تے چنگا فٹ بالر سی پر جیل توں بعد اوہ سیاسی ہوندا گیا اتے فیر 1929 وچ مجلس احرار بناون والیاں وچ رلتی ہوگیا تے شیخ حسام الدین بی اے آکھوایا۔ اوہ خلافت کمیٹی پنجاب توں احرار ول آیا سی پئی ایہہ او ہی کمیٹی سی جس نیں مرکزی خلافت کمیٹی تے مہاتما گاندھی نال لڑائی لڑکے ’’سوراج پارٹی‘‘ وانگ1923 تے 1926 دی صوبائی چوناں وچ حصہ لتا سی۔
جلیانوالہ دی دین اسی بھل نہیں سکدے پر ایہہ وی پکی گل ہے پئی اج دیہاڑتیک اِسی ایس وقوعے بارے پوری پڑچول نہیں کر سکے۔ ساڈی یونیورسٹیاں نے کھوجیاں نوں ایس بارے گویڑ لانا لوڑی دا ہے۔
1914 توں 1918 وچ پہلی لام (World War) لگی سی۔ ایس جنگ دوران 1916 وچ ’’لکھنو معاہدہ ‘‘ہویاسی جس پاروں پنجابی تے بنگالی مسلماناں نوں بہوں تحفظات سن۔ اینہاں تحفظاں بارے سی آر داس، میاں محمد شفیع، علامہ اقبال، لال دین قیصر تے حکیم اجمل خان سمیت بہوں لیڈراں نیں گل کیتی سی۔ اس ویلے مسلم اکثریتاں دے دو ہی صوبے سن اک پنجاب اتے دوجا بنگال۔ دوناں وچ مسلمان 52 تے 56 فیصدی سن۔ صوبہ سرحد تے 1901 وچ پنجاب دے 6 ضلعے کٹ کے بن چکیا سی پر ڈیورینڈ لائن بعدوں بنائے گئے ایس صوبے نوں 1933 تیک صوبائی حق نہیں لبھے سن ۔ جداں کہ سندھ نوں 1847 توں انگریزاں بمبئی تھلے لایا ہویا سی۔ لکھنو معاہدہ پاروں ایہہ گل کیتی گئی پئی اکثریتی مذہباں نوں 10 فیصدی گھٹ سیٹیا ں ملن اتے اقلیتی مذہباں نوں 10 فیصدی ودھ سیٹاں دیتاں جاون۔ ایس نوں ویٹج (Weightage) فارمولا آکھا گیا۔ ہندواکثریتی صویباں نوں ایس نال کوئی فرق نہ پیا کیونجے اوہ ہرتھاں 70 فیصدی توں ودھ سن۔ پر پنجاب تے بنگال وچ وسن والے مسلماناں نوں ایس دا فرق پیا کیونجے ایس فارمولے بعد وں انہاں دی سیٹاں 50 فیصدی توں گھٹ گیاں سن۔ مطلب لکھنو معاہدے پاروں جیہڑے دو مسلم اکثریتی صوبے سن اتھے وی انہاں دی اکثریتاں مک گیاں۔ اقبال نے اپنے مشہور الٰہ آبادی خطبے وچ لکھنو معاہدے نوں وڈا کھڈا (Pitfall) آکھیا سی۔ ایہہ گل یاد رکھو پئی رائل انڈین آرمی وچ پنجابیاں دی تعداد 62 فیصدی سی کیونجے پہلی لام شروع ہون توں بعدوں انگریزاں وڈی گنتری وچ پنجابیاں، پٹھاناں تے بلوچاں نوں فوجاں وچ رلتی کیتا سی۔
1916 ہی اوہ سال ہے جداں انگریزاں ’’ریشمی رومال لہر‘‘ دا ڈرامہ رچایاسی کیونجے انہاں نوں شک سی پئی جرمن ہرکارے افغانستان وچ بیٹھ کے انگریزاں دے خلاف مہماں اسار رہے نیں۔ گل ایڈی غلط دی نہیں سی کیونجے کابل وچ جیہڑی عبوری انڈین سرکار بنی سی اس وچ شامل ہوون والیاں دے جرمناں تے جاپانیاں نال سانگے سن۔ عبید اللہ سندھی، ظفر احسن ایبک تے مولوی محمد علی قصوری آپدیاں کتاباں ’’کابل میں 7 سال‘‘، ’’خاطرات ‘‘اتے ’’مشاہدات کابل و یاغستان ‘‘وچ انہاں سانگھیاں بارے گل کیتی ہے۔
1919 اوہ سال ہے جداں برطانیہ تے فرانس رل مل کے جرمنی نوں تھلے لاچکے سن اتے ترے پادشاہیاں نوں تروڑ کے نویں نویں ملک وی بنا رہے سن۔ جیہڑیاں ترے پادساہیاں انہاں نکرے لایہاں سن انہاں وچ پرویشیائی جرمنی، آسٹروہنگیرین سلطنت اتے سلطنت عثمانیہ شامل سن دوجے پاسے ذار روس دی پادشاہی نوں انقلابیاں مکا دتاسی اتے ایس تے برطانیہ والے بڑے راضی سن۔ ترکاں دی سلطنت عثمانیہ انہاں پادشاہیاں وچ سب توں وڈی سے جیہڑی یورپ، ایشیا تے افریقہ جہے ترے براعظماں وچ پھیلی سی۔ 1870 توں بعد بسمارک دے ویلے جرمنی نیں بہوں طاقتاں پھڑیا سن اتے 1882 وچ زار روس، برطانیہ تے فرانس رل مل جرمناں نوں نکرے لاون لئی معاہدہ کیتا سی۔ برطانیہ دی خفیہ ایجنسیMI-6 دی 50 ورہیاں دی تواریخ تے لکھی کیتھ جیفری دی کتاب وچ دس پائی گئی ہے پئی 19 ویں صدی دی اخیری دہائیاں وچ برطانیہ دا وڈا دشمن جرمنی سی۔ جرمنی جمے امریکی وزیر خارجہ ہینری کسنجر آپدی کتاب ’’چین بارے‘‘ وچ لکھیا ہے پئی پہلی وڈی لام تے برطانیہ نے جرمناں نوں تھلے لاون لئی شروع کیتی سی۔ ایہہ جنگ نری جرمن سلطنت دے خلاف نہیں سی سگوں ماسکو سمیت یورپ وچ وسن والے جرمن نژاداں دے وی خلاف سی۔
انگریزاں دی نظر ایس گل تے سی پئی کتھے جرمناں تے ترکاں دا اتحاد نہ ہوجائے۔ 1915 وچ افغانستان دا حاکم امیر حبیب الرحمن انگریزاں نوں یقین دوا چکیا سی پئی وڈی لام وچ افغانستان نیو ٹرل رہے گا۔ پر 1916 وچ جداں افغانستان وچ جرمناں تے ترکاں دی مدد نال پہلی انڈین عبوری حکومت بنی تاں انگریزاں دے کن کھڑے ہوچکے سن۔ انگریزاں دی خفیہ ایجنسیاں ایہہ گل کر رہیاں سن پئی افغانستان وچ جرمناں تے ترکاں دے اکٹھ وچ انقلابی روس تے امریکہ رلتی ہو سکدے نیں اتے جے ایہہ ہوگیاتے سلطنت نوں بہوں نموشی ہوسی۔ ایس گل دی پڑچول لئی 1918 وچ اک انگریز جج سڈنی رولٹ دی قیادت ہیٹھ 6 رکنی کمیٹی بنائی گئی جس نوں رولٹ کمیٹی آکھدے سن۔
4 انگریز تے 2 دیسی ممبراں دی ایس کمیٹی وچ کمار سوامی شاستری جج مدارس ہائی کوٹ تے پی سی میتر ممبر بنگال لیجسلیٹو کونسل شامل سن ایس۔ کمیٹی نے جرمن سازش دا پتہ دسدے ہوئے ایہہ دس پائی پئی پنجاب تے بنگال وچ ایس دے حمائیتی بڑے تگڑے نیں۔ اینہاں حمائیتاں نوں نکرے لاون لئی رولٹ ایکٹ بنایا گیا جس وچ 1915 دے ڈیفنس آف انڈیا ایکٹ نوں جاری رکھدے ہوئے پنجاب تے بنگال وچ جتھہ بندیاں تے سختیاں شروع کردتیاں گئیاں۔ ایہہ کالا قانون 21 مارچ1919 نوں دلی وچ امپریل لیجسلیٹو اسمبلی کولوں زبردستی پاس کروایا گیا تے ایس داناںAnarchical and Revolutionary Crimes Act 1919 سی۔ ایس قتون نوں زبردستی پاس کروان دے خلاف قائداعظم محمد علی جناح نے اسمبلی توں استعفیٰ دے چھڈیا۔ اسمبلی وچ آپدی آخری تقریر وچ جناح انگریزاں تے نتقیداں کردے ہوئے آکھیا پئی ایس کالے قتون دے خوفناک اثرات ہون گے۔ ایس ایکٹ پاروں سرکار کسی وی بندے نوں دو سال تک پھڑ کے رکھ سکدی سی اتے ورنٹاں دی وی لوڑ کوئی نہ سی۔ رولٹ ایکٹ دے خلاف پنجاب وچ اجیہا کم پیا پئی لوکائی آپدے حقاں لئی سڑکاں تے آگئی۔ اپریل دے پہلے ہفتہ امرتسر وچ ماردھاڑ وی ہوئی تے ہنگامے وی۔
13 اپریل بیساکھی دے میلے دا دیہاڑ سی اتے امرتسر دے جلیانوالہ باغ وچ ہزاراں پنجابی کسان تے شہری میلہ منارہے سن اتے ایک نکرتے کھوہ دے نیڑے رولٹ ایکٹ دے خلاف جلسہ دی ہو رہیاسی۔ جلسہ نوں روکن لئی جلندھرتوں ڈائر نوں سدیا گیا سی۔ اوہ جلسہ دی تھاں تے جا پہنچیا اتے دویں بوہیاں تے سپاہیاں نوں بندوقاں تان کے کھڑا کر دتا۔ بس ویکھدے ہی ویکھدے لاشاں دے ڈھیر لگ گئے۔ زنانیاں کھو وچ چھالاں مار دتیاں تے باغ رتا ہوگیا۔
13 اپریل دا دیہاڑا کسے وی پنجابی نوں کدے وی بھل نہیں سکدا کہ جداں دنیا دی سب توں وڈی طاقت نے نہتے پنجابیاں تے گولیاں چلائیاں سن۔ جلیانوالہ باغ دی نکر وچ ہون والے جلسہ دی صدارتی کرسی تے اک تصویر پئی سی۔ ایہہ تصویر امرتسر دی مشہور لیڈر سیف الدین کچلو ہوراں دی سی جنہاں نوں توڑ پھوڑ تے ہڑتال توں بعدوں سرکار نیں قید کرلیا سی۔ کچلو ہو ری اس ویلے مسلم لیگ تے کانگرس دوناں دے ممبر سن۔ اس زمانے دے دستور موجب اک بندہ دو سیاسی پارٹیاں وچ رہ سکدا سی۔ 1913 توں 1920 وچکار محمد علی جناح وی کانگرس تے مسلم لیگ دواں دے ممبر رہے سن۔ ہسٹری آف برٹش انڈیا نامی کتاب لکھن والے جان ایف ریڈیک دے مطابق انگریزاں مارچ 1922 وچ رولٹ ایکٹ نوں واپس لے لتا سی۔ پر 13 اپریل 1919 توں مارچ 1922 دے درمیان جو کچھ ساڈی سیاست وچ ہویا اس نال سیاست وچ دھرم دا استعمال وی ودھ گیا اتے لوک لہراں نوں لگیا ڈکا دی ترٹ گیا۔
اینج جاپدا ہے پئی کوک لہراں نوں گجھل کرن لئی خلافت راہیں دھرمی سیاست نوں بڑی ہشیاری نال سیاست وچ واڑیا گیا سی۔ جلیانوالہ باغ قتلام دے نرے 5 دیہاڑاں بعدمہاتما گاندھی ہوراں آپدے پرچے ’’ہریجن‘‘ وچ اک مضمون چھاپ دتا۔ ایس مضمون نوں گاندھی دے سیکٹری ڈیسائی ہوراں نے گاندھی جی دے بیانات تے لکھتاں نامی کتاب وچ چھاپا ہے۔ لمیری جلداں دی ایمہ کتاب بھارتی سرکار نے چھاپی ہے۔ گارڈین دی لکھاری اتے ’’انڈین سمر‘‘ نامی وڈی کتاب لکھن والی ایلکس واں تنزیلمان ہوراں نیں ڈیسائی دے حوالہ نال اپتی کتاب وچ 18 اپریل دی لکھت چھاپی ہے۔ ایس لکھت وچ گاندھی ہوراں نیں آکھیا ہے پئی میں جلیانوالہ باغ وچ مرن والیاں نوں ’’شہید‘‘ نہیں آکھ سکدا کیونجے انہاں کنڈتے گولیاں کھائیاں نیں، سینے تے نہیں۔ سرکارے دربارے حاضری لاون دا ایہہ مہاتما دا آپدا انداز سی۔ ذرا غور کرو، پئی پنجاب وچ اگ لگی ہوئی سی۔ بنگال توں پنجاب تیک لوکائی پنجابیاں دے قتل پاروں ڈائر تے راج تے برس رہی سی۔ پر گاندھی ہوراں ایس موقعہ تے مرن والیاں نوں تکنیکی بنیاداں تے شہید نہ آکھن بارے لکھت لکھ ماری۔
لہور دے موچی دروازے دی تریخی گراونڈ وچ جلیانوالہ باغ قتلام بارے میاں فصل حسین جلسہ کیتا۔ ایس جلسہ وچ علامہ اقبال ہوراں نظم پڑھن آئے۔ نظم توں پہلاں اقبال ہوراں امریکی صدر وڈ روولسن دے 14 نکاتاں دا حوالہ دتا اتے انگریزاں نوں آکھیا پئی ہن بہوں ساری وڈی طاقتاں وی انگریزاں نوں نوآبادیاتی بندوبست لپیٹن دے مشورے دے رہے نیں۔ پر انگریز نہ اقبال دی گل تے کن دھرے ناہی امریکی صدر دے مشورے نوں چیتے رکھیا۔ جلیانوالہ قتلام بارے خبراں نیں بنگال توں پنجاب تیک رولا پادتا۔ انگریزاں ڈاک دے بندوبست نوں سنسر کرنا شروع کر دتا اتے پنجاب دے اخباراں، رسالیاں نوں دوجی تھاواں تے جاون تو روک دتا۔ رابندر تاتھ ٹیگور نوں ایس قتلام بارے پہلی خبر کئی ہفتیاں بعد ملی اتے خبر ملدے ہی ٹیگور ہوراں نیں آپدا نائٹ ہڑدا میڈل سلطنت نوں موڑ دتا۔ حیران نہ ہونا، گاندھی جی نوں دی برٹش سرکار نیں انگریزاں دی مدد پاروں 1915 وچ اک سرکار میڈل ’’قیصر ہند‘‘دتا سی جیہڑا جنگ وچ مدد کرن دا انعام سی۔ پر گاندھی ہوراں ایہہ میڈل واپس نہ کیتا۔ جلیانوالہ قتلام بعدوں برٹش انڈیا دے شہراں تے پنڈاں وچ نویں لہراں دوڑ گیاں۔ کلب سیاست مک گئی اتے لوک لہراں دا کم ودھ گیا۔ خلافت تے ہجرت دی لہراں وچ جلیانوالہ باغ قتلام دے خلاف ہون والے ردعملاں نال بننں والے سیاسی ماحولاں نیں بڑا ٹیک دتا۔ 1920، 1923، تے 1926 وچ برٹش انڈیا دی صوبائی چوناں وچ جتن والے بہوں سارے لوک اوہی سن جنہاں دی سیاستاں جلیانوالہ باغ قتلام کے خلاف چلن والی لہر وچمکیاں سن۔
اپریل وچ ایہہ وقوعہ ہویا تاں مئی وچ افغانستان دے حاکم امان اللہ خان ہو راں انگریز دے خلاف جنگ دا اعلان کر دتا۔ ذرا غور کرو پئی جرمنی تے ہار چکیاسی تاں فیر کابل دے حاکم نیں جنگ دا اعلان کیوں کر دتا سی۔ اصل وچ امان اللہ ڈبل گیم کھیڈ رہیا سی۔ اوہ جنگ دا چکر چلا کے انگریزاں کولوں فیدے لینا چاہندا سی۔ ایہہ جنگ 28 دن چلدی رہی پر امان اللہ کسی وی بارڈ تے کوئی وڈا حملہ ہی نہ کیتا۔ ٹل دے محاذ تے کچھ افغان لشکری اگے گئے پر اوہ رستے وچ ہندواں دیاں کپڑے دی دکاناں لٹ کے پرت آئے۔ ایہہ وقوعہ ظفر ایبک حسن ہوراں لکھیا ہے۔ انہاں 28 دناں وچ پنجاب نیں امان اللہ دی حمائیت کیتی اتے جواب وچ انگریزاں گوجرانوالہ وچ جہازاں ناں بمباری وی کیتی۔ پر افغان حاکم دے انگریزاں تال سودے بازیاں کرن توں بعد پنجابیاں نوں کابل دے حاکم دی سمجھ آگئی۔ جلیانوالہ توں بعدوں پیداہون والی لہراں نوں ٹھنڈا کرن لئی انگریزاں اک کمیٹی بنادتی جس نیں اکتوبر 1919 وچ ڈائر نوں نوکریوں کڈہن اتے اس دی ترقی نوں مکاون دی سفارش کر دتی۔ ڈائر نوں سزا نہ دتی گئی ، پر اوہ ذلیل ہوکے اوہ لندن پرت گیا۔ لندن وچ ہاؤس آف لارڈ اس نوں شاباشاں دین لئی سدیا۔ اک قاتل نوں دنیا دی سب توں پرانی جمہوریت آکھوان والی اسمبلی نیں وڈی کرسی تے بٹھایا۔ برطانیہ دا اخبار مارننگ نیوز اگے ودھیا تے ڈائر دی مدد لئی فنڈ بنا دتا۔ ایس فنڈ وچ مشہور لکھاری روڈ یا رڈکپلنگ ہوراں لمیری رقم دتی۔
جلیانوالہ باغ قتلام بعدوں لوکائی دی وڈی لہر نوں کراہے پاون لئی گاندھی ہوراں خلافت، عدم تعاون جیہاں چالاں چلیاں پر اوہ سب ناکام رہیاں۔ آپدے علامہ اقبال، محمد علی جناح، کے ایم منشی، اینی بیسنٹ سمیت بہوں سارے لیڈاں خلافت، ہجرت تے عدم تعاون جیہے پھندیاں وچ نہ پھسے۔ چورا چوری وچ گاندھی دی سیاست دا بھانڈا تروٹ گیا تال کانگرس خود دو دھڑیاں وچ ونڈی گئی۔ سی آر داس، موتی لال نہرو ورگیاں نیں سوراج پارٹی بنالتی تے پنجاب خلافت کمیٹی دی مرکزی خلافت کمیٹی توں وکھ ہوگئی۔ عبدالباری فرنگیمحلی نوں وی گاندھی دی سیاست دی سمجھ آگئی۔ ایہہ سب گاندھی دے مخالف ہوگئے۔ ایہہ سارے واقعات ایس پکھ ول تہاڈی توجہ دلا رہے نیں پئی 13 اپریل توں بعد پہلے پنجاب وچ لوک لہراں چلیاں اتے فیر پورے برٹش انڈیا وچ کلب سیاست مک گئی۔ 1919 توں 1947 دے وچکار لنگے 28 ورہیاں وچ ایس بدل چکی لوک لہر نیں چوکھا رنگ جمایا۔ جلیانوالہ باغ قتلام دی ایس دین نوں یاد رکھن لئی ہی ایہہ لکھت تہاڈے نال سانجھی کیتی گئی ہے۔
عامر ریاض پنجابی لکھاری نیں اتے انگریزی، اُردو تے پنجابی وچ لکھدے نیں۔ انہاں دی لکھتاں آن لائن Punjabpunch.blogspot.com تے پڑھیاں جاسکدیاں نیں۔ عامر دا ای میل ایڈریس E-Mail: aamirriaz1966@gmail.com ہے۔
مِرا جلیانوالہ سردار
’’دل دے دیوے دی رشنائی‘‘
ہیر سیال نے دتی دہائی
بابیاں دی کرم فرمائی
اے شوالک ، پالن ہار
مِرا جلیانوالہ سردار
میلے نوں برباد توں کیتا
انصافی نوں ناپاک توں کیتا
اپنا اندر، باہر، توں کیتا
بچیاں نوں کیتا سنسار
مِرا جلیانوالہ سردار
ہوم رول دے سب متمنی
برٹش انڈیا دی کسے نہ منّی
رولٹ ایکٹ دی پائی بنّی
جناح دی بروقت پکار
مِرا جلیانوالہ سردار
ڈائر نوں چھونی توں بلایا
پھندا جا بو ہے تے لایا
لوکاں نوں کھوہ بچایا
گاندھی ، شہیدی توں انکار
مِرا جلیانوالہ سردار
فضل حسین جلسہ کیتا
کٹیا اقبال، نظم نال فیتا
نقطہ ایک 14 وچ چیتا
وِلسن وَل اُلار
مِرا جلیانوالہ سردار
امبرسر نے ہوک جو لائی
شوالک بن گیا ، ایس دا دائی
ٹٹی ، گورے دی وڈیائی
ٹیگور ، سُٹ ماری جھنکار
مِرا جلیانوالہ سردار
اک وقوعہ، کڈہیاں لہراں
خلافتی نوں مل گیاں بہراں
ہجرت والیاں کیتیاں سیراں
بنیا ایہہ موڑن ہار
مِرا جلیانوالہ سردار
کلب سیاست نوں مکایا
ہتھیار بنداں نوں سیاسی بنایا
چوناں والا راہ وکھایا
نویں سیاست لئی تیار
مِرا جلیانوالہ سردار
مرے انگریز یا دیسی کتا
اندر باہر میرا ٹٹا
پاٹے کپڑے جاگدا ستا
کھل گئی منجدھار
مِرا جلیانوالہ سردار
لوکاں نوں ہن روک کوئی نہ
ٹٹدے قہر دا سوگ کوئی نہ
کابلیاں دا رعب کوئی نہ
صاحب سلاماں توں انکار
مِرا جلیانوالہ سردار
